Blog

  • Chương 3. Chung quanh cái đình

    TẠI SAO CÁI ĐÌNH CỦA TA
    LẠI BỊ DÙNG LÀM CHỖ ĂN UỐNG TỤ HỌP?

    Cái đình của ta…, lúc mới lập ra chỉ là chỗ để vua nghỉ và hành khách trú chân mà thôi, chớ không phải là nơi để cho dân quê tụ họp ăn uống và cúng tế quỷ thần như bây giờ…

    Trong một cái đình, từ địa vị ông đầu chóp đến địa vị thằng cuối chót, biết bao nhiêu là giai cấp, nghiễm nhiên như một cái sân trào vậy.

    Thâm ý của chế độ đình trung này là cốt thu hẹp tầm tư tưởng của dân quê lại. Vì theo đúng chế độ đấy, thì những người ăn trên ngồi trốc ở một làng, đối với dân làng cũng có quyền bính lộc vị như người ăn trên ngồi trốc của một nước. Điều đó đủ làm cho hạng người tư tưởng nông hẹp lấy làm vinh dự. Và cũng đủ khiến cho nhiều kẻ thấy cái vinh dự ấy mà suốt đời chỉ mơ mộng vào cái ngôi ăn chốn ngồi ở đình trung mà không nghĩ gì đến việc khác. Nói cho rõ nữa, cái chế độ ấy cốt làm cho dân quê chỉ biết có làng mà không biết có nước, chỉ tranh nhau quyền bính lộc vị ở trong làng mà không biết đến quyền bính lộc vị ở trong nước.

    Đó, cái thuật “ngu dân” là ở chỗ đó. Chỗ đó rất lợi cho việc cai trị mà rất hại cho tư cách người dân.

    Hiện nay ở các thôn quê, mỗi khi có việc công mà tụ họp ăn uống, giai cấp trong đình rất là phiền phức, ngoài các ngôi tiên chỉ, thứ chỉ ra, tả văn chưởng lý, chức sắc lão nhiêu ra, lại còn “bàn” này, “bàn” khác, có làng có đến sáu “bàn” ở dưới nữa, rồi mới đến hạng bạch đinh. Bổng lộc (như phần biếu, phần cỗ) theo thứ tự đó mà chia cấp quyền bính theo thứ tự đó mà thi hành. Ta cứ tưởng tượng ra thì thấy trật tự trong đình chẳng khác gì tầng bậc của một cái tháp, những kẻ cùng đinh tức là chân tháp vậy.

    Cái trật tự ấy nó làm cho hạng cùng đinh suốt đời chỉ phục tòng mà những kẻ hơi có kiến thức một chút thì chỉ cứ quanh quẩn tranh nhau cái danh dự ở làng mà không nghĩ đến việc gì nữa…

    Lộc Hà
    Đông Phương, Số 480, ngày 15 tháng 7 năm 1931
     

  • Chương 2. Chung quanh cái đình

    TỤC THỜ THÀNH HOÀNG CỦA CÁC LÀNG

    Nói đến tục thờ cúng tại đình của các làng quê, lẽ ra phải kể hết nguyên ủy của nó, nghĩa là phải xét xem tục ấy phát sinh từ đời nào, rồi sau biến cải ra sao, thì việc khảo cứu mới có giá trị…

    Hiện nay các làng nhà quê, nhất là nhà quê ở Bắc Kỳ, làng nào cũng có thờ cúng thành hoàng.

    Số ngạch thành hoàng của các làng thường không hạn định, hoặc một làng thờ năm bảy vị, hoặc năm bảy làng thờ chung một vị. Thành hoàng nghĩa là vua của một thành, tức là vua của một vùng vậy.

    Nơi thờ thành hoàng, mỗi làng đều có hai sở, một sở là đình, một sở là đền (có làng gọi là miếu). Ngày thường bài vị của thành hoàng vẫn để ở đền. Đến kỳ vào đám, dân làng mới sắm sửa hương án long đình, các thứ nghi trượng tới đền rước Thần bài về đình mà thờ trong một hạn năm mười ngày hay nửa tháng một tháng chi đó. Lúc ấy ở đình thường thường tế lễ chèo hát, đèn hương thắp suốt ngày đêm. Tới ngày rã đám, dân làng lại rước Thần bài sang đền.

    Tư cách thành hoàng của các làng không nhất định là hạng người nào: làng thì thờ những tôi trung gái liệt, làng thì thờ những quỷ lạ ma thiêng, lại có làng thờ cả thằng ăn trộm, đứa ăn mày nữa.

    Mỗi vị thành hoàng đều có một bản tiểu truyện, các làng gọi là thần tích hay sự tích. Bản thần tích ấy chép ông thành hoàng lúc còn sống thân thế ra sao, lúc chết đi thiêng liêng thế nào. Những thần tích đều có trình qua bộ Lễ, để xin sắc mịnh cho thành hoàng.

    Theo lệ của bộ Lễ, những vị thành hoàng nào đã có sự tích rành rọt, dân trong hạt đã nói là linh thiêng, thì đều được sắc mịnh tất cả.

    Lộc Hà
    Đông Phương, Số 476, ngày 8 tháng 7 năm 1931
     

  • Chương 1. Điều tra về phong tục các làng

    VỀ VIỆC ĐÌNH TRUNG Ở THÔN QUÊ

    Mấy lời nói đầu

    Chắc ai cũng biết thôn quê xứ ta hãy còn nhiều nơi nhân dân rất hủ lậu.

    Thế giới của họ thu gọn vào bốn dãy thành tre, ngoài cổng làng trời đất chi chi, tự họ chân chưa từng qua, mắt chưa từng thấy.

    Công việc của họ, tóm lại chỉ có ba mục: cúng tế, ăn uống và kiện cáo.

    Có ba mục đó, họ cùng nhau theo đuổi suốt năm này sang năm khác, từ đời nọ đến đời kia, mà vẫn không hề thay đổi.

    Biết bao người vì cúng tế mà phải bán vợ đợ con,
    biết bao người vì ăn uống mà phải mang công lĩnh nợ, biết bao người vì kiện cáo mà phải tan cửa nát nhà, hết cơ hết nghiệp, ấy là chưa kể những việc hại đến tính mệnh, hại đến chủng tộc.

    Cái tình trạng hủ lậu ở thôn quê, thật không thể mô tả cho cùng. Nói tóm một câu, hằng hà sa số những nơi hoa gạo đỏ, lá đa xanh, mà người ta vẫn kêu là xóm tử làng phần kia, hầu hết là những đám tối như đêm, đen như mực vậy.

    Cái đình ở thôn quê, cũng như cái sân đại trào của nước quân chủ vậy, trong mắt người quê, cái đình tức là chỗ tôn nghiêm vô thượng mà cũng là nơi hy vọng cuối cùng…

    Nói cho đúng, cái đình tức là chỗ gây ra cho dân quê thói mê tín, tục giai cấp và nhiều thảm trạng khác, như đánh nhau kiện nhau v.v…, nó lại là cái cạm làm cho dân quê suốt đời chỉ quanh quẩn ở xó làng mà không dám đi đâu nữa.

    Giữa lúc sinh hoạt khó khăn này, cuộc kinh tế cạnh tranh không để cho một dân tộc vừa khờ hớ vừa hoang phí được cơm no áo lành. Những cái hủ lậu ở thôn quê, nay đã đến ngày kíp phải bài trừ.

    Song, trước khi bài trừ những cái hủ lậu ấy, ta cần phải biết rõ chân tướng của nó ra sao.

    Vì vậy bản báo mở ra mục này.

    Chúng tôi muốn rằng, từ nay sẽ đem những tội ác của cái đình, nghĩa là những cái hủ lậu ở thôn quê kia, hàng ngày cống hiến cho bạn đọc và mong các ngài ai nấy lưu tâm nghiên cứu, tìm cách bài trừ những cái hủ lậu đó…

    Thục Điểu
    Đông Phương, Số 474, ngày 6 tháng 7 năm 1931
     

  • Chương XII. Vừa tế vừa ngủ

    Đám ma cụ Bá Tr.Th. chắc là lớn lắm. Hôm nọ, khi mà cụ ấy giở chứng, tưởng chừng không thể qua khỏi, ông Lý, con cụ, đã cho người nhà đi tậu sáu, bảy con trâu và nhờ họ mạc xay hộ hơn trăm thúng gạo tám thơm, ấy là chưa kể bò, lợn, gạo nếp.

    Thôi, còn phải nói! Trước kia nhà ấy đã có tiếng giàu. Từ năm vỡ đê Canh Dậu, đồng làng Tr.Th. được bồi mấy thước phù sa, những ruộng chiêm khô, mùa thối đều thành ra nhất đẳng điền, nhà cụ lại càng giàu bội. Giết bao nhiêu trâu, ăn bao nhiêu gạo mà chẳng được.

    Nghe đâu quan tài còn để trong nhà ba, bốn ngày nữa mới đưa ra đồng, nhưng đã bắt đầu ăn uống từ bữa trưa hôm nay. Người ta bảo rằng: Ông Lý sẽ mời nhiều nóc đến tế: ngày mai tư văn trong làng, ngày kia chức sắc hàng xã, ngày kìa thân hào hàng tổng; hàng tổng, hàng xã, mỗi nóc chỉ tế một tuần, còn làng thì tế ba tuần. Đám ấy chắc là
    vui lắm.

    Những người đi chợ kháo nhau như thế trong khi có tin cụ Bá Tr.Th. từ trần.

    Té ra thế gian lại có cái đám ma vui. Tôi rất muốn được tới nơi tìm thêm hạnh phúc cho hai con mắt. Chết vì với nhà ấy, tôi chỉ là người cùng tổng, không có họ hàng quen thuộc gì hết. Thế thì lấy danh nghĩa gì mà vào trong đám? Đóng vai đi xem thì không được rồi.

    Bỗng có thư của tang gia cậy người đưa lại. Thư bằng chữ Hán, đại ý nói rằng: Chúng tôi bất hiếu, thân phụ chúng tôi đã bỏ chúng tôi từ sáng hôm nay. Anh em chúng tôi vâng mệnh thân mẫu, định đến ngày… thì nộp lệ làng. Vậy tới ngày đó, xin rước các ngài tạm dời gót ngọc tới tệ xá, dạy bảo lễ nghi, thì kẻ còn, người mất đều được cảm ơn….

    Nhìn ở cuối thư, chỗ tin những người bị mời, thấy có tên rõ ràng. Thì ra ngoài đám thân hào dự tế, hiếu chủ còn mời tất cả những người có tiếng trong tổng, bất kỳ người quen hay người không quen.

    Thật là buồn ngủ gặp chiếu manh, may cho tôi quá. Đúng ngày hẹn, tới tang gia ngay từ sáng sớm, với một món đồ lễ, không bạc không hậu.

    Cách cổng nhà chủ độ vài chục bước, đã ngửi thấy mùi thịt trâu. Bước vào trong sân, mùi thịt trâu lại càng nồng nực, tôi đã lợm giọng, rức đầu, cực kỳ khó chịu, nhưng trót vào tới đó, không thể lùi ra, đành phải mạo hiểm tiến đến trước rạp.

    Khách khứa đã đông nghìn nghịt. Người ta mời tôi ngồi lên chiếc phản giữa rạp sau khi người đón đồ lễ đã dùng mâm đồng mà đệ đồ lễ của tôi vào bàn thờ.

    Hiếu chủ cúi mặt xuống đầu gậy tre, lom khom từ trong bậc cửa đi đến chỗ tôi. Ông ta gật đầu chào tôi và giơ ống tay áo sô bưng miệng mời tôi vào ngồi trong nhà. Đó là người ta đãi tôi vào bậc thượng khách. Nhưng tôi nhất định từ chối. Không phải là sự khiêm tốn, chỉ vì tôi cân nhắc rằng: Ở đây ngửi mùi thịt trâu tuy có nguy hiểm nhưng cũng còn hơn vào tận trong nhà mà sưởi bên cái hòm đựng người.

    Một bọn khách nữa vừa đến. Họ cũng bị mời vào ngồi một chiếu với tôi. Hết một tuần nước, người ta cất dọn đèn điếu, ấm chén để đặt vào đó một chai rượu và một mâm cỗ. Cái mâm mới giống cái phản bán thịt ở chợ làm sao, trong mâm chỉ có thịt trâu là thịt trâu, đĩa nào đĩa ấy đều đỏ hon hỏn. Ngó qua tôi đã hết vía, liền phải dịch ra chiếu ngoài. Một ông thay mặt hiếu chủ mời tôi trở lại chỗ cũ uống rượu.

    Nhưng tôi khất đến trưa, lấy cớ không quen ăn cơm sáng quá. Phải hai, ba lần trần tình một cách thiết tha người ta mới để cho tôi ngồi yên.

    Mâm cỗ liền bị đưa vào trong nhà với mấy ông khách mới đến.

    Bây giờ không thấy mùi thịt trâu nữa. Khứu giác của tôi đã bị cái kỳ hương ấy ám ảnh làm cho mất hẳn bản năng, nó không đủ sức để làm phận sự của nó. Thảo nào những nhà hàng mắm không hề ngửi thấy mùi mắm bao giờ.

    Lúc này mới kịp ngắm cảnh tượng nhà đám.

    Đám to thật!

    Khắp các cột nhà, cột rạp, cột nào cũng có câu đối giấy xanh. Ngoài rạp cũng như trong nhà, trướng xa tanh, câu đối cát bá che kín các bức vách và các bức thuận. Quan tài cụ Bá lù lù nằm ở gian nhà chính giữa. Hợp với hương án trong kê trước giường thờ và hương án ngoài kê giáp bực cửa, nó đã thành ra hình chữ công để chứa một lũ con cháu trắng lốp giống như một đàn bồ câu trắng.

    Trâu làng xong rồi! Các anh vào nhà sắp sửa chỗ tế! Mau lên! Kẻo chạ sắp tới bây giờ.

    Tiếng quát tháo thình lình nổi lên giục tôi phải quay đầu lại.

    Bao nhiêu bàn ghế ở gian giữa rạp đều phải khiêng đi nơi khác để nhường chỗ cho một cái nong và một đôi đẳng. Qua mấy phút nhốn nháo, lộn xộn, cái nong được an trí ngay ở phía trước thềm, đôi đẳng thì kê đối nhau ở ngoài cửa rạp. Đài rượu, be rượu, cây đèn, cây nến bày lên ngổn ngang.

    Ngoài cổng, bỗng có tiếng reo ầm ầm. Một bọn chừng hơn mười người xúm nhau khiêng con trâu thui vào rạp, rồi đặt nó nằm phủ phục vào trong chiếc nong dưới thềm. Con trâu đẹp lạ, thật giống như con voi ở các cửa miếu. Làng vào.

    Tất cả độ hơn chục ông, ai cũng như nấy, guốc gỗ, áo nâu, quần cháo lòng và tấm áo thụng trắng vắt ở trên vai lủng lẳng. Sau một cuộc chào mời rất cung kính của tang gia, cả bọn ngồi lên dãy phản bên kia.

    Các áo thụng trắng quăng đầy mặt chiếu. Tan tuần trầu nước, và vài ba lượt thuốc lào, người ta mới cắt công việc. Sau khi ai nấy đều khoác tấm áo thụng trắng vào mình, các ông quan viên chia làm hai đội: tám ông cứ ở bên ấy, còn tám ông nữa thì sang dãy phản bên này.

    Trước rạp nổi một hồi trống cái, tiếp đến tiếng kèn tò te, rồi đến tiếng đàn, tiếng sáo, tiếng tam, tiếng nhị.

    Lâu lâu, các thứ nhạc khí đều im.

    Ở dãy bên tả, một ông quan viên đứng ra đầu phản, giơ tay áo thụng và gào một câu Củ soát tế vật thật dài, rồi lại ngồi xuống chỗ cũ để nói chuyện gẫu. Dàn sáo trống phách lại thấy vi veo.

    Một cái bàn đèn, hai cái bàn đèn, rồi ba cái bàn đèn, bốn cái bàn đèn. Bốn ông mặt xanh như cỏ cùng rước bốn cái bàn đèn ở nhà khách lên trước cửa rạp.

    Người ta làm gì thế này? Hay là cụ Bá sinh thời có làm bạn với ả Phù dung, cho nên bây giờ con cháu dùng nó để làm tế phẩm?

    Không! Những ông rước ban tĩnh đó vào khỏi cửa rạp liền chia làm hai cánh, họ đặt cái tĩnh của họ xuống phản và cùng móc túi lấy cỗ tổ tôm để vào cái đĩa.

    Con hương của thánh a phiến khêu bấc thắp đèn, xin phép đám người mặc thụng trắng, rồi họ lấy gối nằm nghiêng xuống đó, diễn trò Triệu Tử múa đao.

    Một ông đại biểu của tang gia tất tả chạy đến mời chạ thưởng thức cái thú phun mây thở khói và lập tại mỗi dãy phản một bàn tổ tôm.

    Tôi cũng dự một chân trong cuộc tổ tôm ấy.

    Cái này thông lắm. Bởi vì, coi cái bộ điệu kéo dài của đám quan viên, cũng biết cuộc tế chắc còn lâu lắm. Nếu không có một trò gì tiêu khiển thì khó mà ngồi xem cho được từ đầu đến chót.

    Đàn, sáo, kèn, nhị vẫn inh ỏi. Mùi thuốc phiện bay ra ngào ngạt. Người ta mời ông Đông tán nằm xuống nằm cả áo thụng hút luôn hai điếu. Ông ấy hãm một chén nước nóng, thở hết khói thuốc, rồi mới đứng dậy và ngân giọng xướng:

    Tế chủ dĩ hạ tựu vị.

    Hiếu chủ lom khom chống chiếc gậy tre đem đám đàn bà trẻ con bước qua bậc cửa.

    Ông Đông tán lại ngồi vào cạnh bàn đèn.

    Đàn, sáo, kèn, nhị vẫn réo rắt xuống chìm lên bổng. Cuộc tổ tôm đã hết năm ván, hiếu chủ nhúc nhích đi hết cái thềm và bước xuống sân. Rồi hết một hội tổ tôm ông ấy mới tới bãi rơm trải ở giữa rạp là chỗ của tế chủ. Ông Đông tán lại đứng lên xướng Cử ai.

    Những tiếng Cha ơi của đàn bà nhịp nhàng theo nhau hòa với điệu của kèn sáo. Khi ông Đông tán xướng đến Ai thì bàn tổ tôm đã đánh đến ván thứ ba.

    Các ông quan viên ngồi mãi cũng buồn, người thì đứng dậy tiểu tiện, kẻ thì ra đồng đại tiện, buổi trưa, tang gia bưng mấy mâm rượu ra đó mời chạ vừa uống rượu vừa tế. Bây giờ không còn cách từ chối, tôi phải uống rượu với bọn khách tổ tôm.

    Hết tuần rượu thứ nhất, ông Đông tán xướng một tiếng Bái rồi lại ngồi xuống uống rượu. Theo lời xướng, hiếu chủ phục ở trước hương án.

    Mâm rượu gần tàn, ông Tán đứng lên xướng hàng.

    Mãi không thấy hiếu chủ ngẩng lên, tôi tưởng ông ấy cố làm như thế.

    Một lát, trước hương án có tiếng ngáy khè khè.

    Té ra tế chủ đương giấc.

    Ngô Tất Tố
    Báo Con Ong, Số 34, ngày 24 tháng 1 năm 1940

    Hết chương 12. 

  • Chương XI. Các cụ chỉ chung nhau có bát nước mắm

    Nhìn theo sổ sách, ai cũng phải cho C.L. là làng văn vật. Bởi vì nó là kinh đô của vua An Dương, trước mấy nghìn năm, hẳn đã từng chứa cái phồn hoa của áo xiêm, cung điện. Trong nước Việt Nam, làng ấy khai hóa rất sớm. Với bấy nhiêu năm tiến hóa, tự nhiên nó phải văn minh hơn những thôn xã mới lập sau này.

    Có đến mới biết. Sự thật ít khi đi với tưởng tượng.

    Hình như đã bị một dải thành đất giam hãm trong vành trôn ốc quanh co, con ốc cổ ấy tuy có sống lâu, nhưng vẫn không thể nhích đi bước nào.

    Nó chỉ hơn người cái lớn. Tính cả nam, phụ, lão, ấu, làng ấy có tới trên một vạn người. Riêng về số người phải đóng thuế thân, cũng đã đến gần ba nghìn.

    Ba nghìn người chung nhau một cái đặc tính. Các ngài về tỉnh Phúc An, bất kỳ hàng cơm hay quán nước, hễ thấy có kẻ ăn tục nói khoác, thì cứ hỏi họ có phải là người C.L. hay không. Nếu họ đáp không, ấy là họ nói dối.

    Đào tạo cho họ nên đặc tính ấy, một phần do ngôi chợ Sa, cái chợ rất lớn của tỉnh Phúc An. Hàng hóa nhiều nhất trong chợ là lợn. Cứ đến phiên chợ, lợn lớn, lợn nhỏ đo nhau nằm một dãy dài. Vì thế, trong cố đô của nhà Thục, sản xuất rất nhiều lái lợn. Họ đã tổ chức thành một nhóm hội, hội viên chừng cũng khá đông. Với một vành khăn tai chó ngất ngưởng trên bộ trán da đồng, hàng phiên, các hội viên ấy thi nhau xưng hùng bá ở dãy hàng lợn. Bất cứ kẻ mua, người bán, nếu không qua tay họ không xong.

    Nghề ấy rất có sức mạnh, nó đã làm cho cả làng biến thành quân thù của văn học. Họ cũng học đấy, song mà không cần phát đạt. Trong cái thời đại Hán học dằng dặc gần một nghìn năm, họ chỉ góp với các xứ một ông Tú tài. Từ ngày Tây sang đến giờ, chưa có người nào thi đậu Cao đẳng tiểu học.

    Nhưng mà người họ rất thọ.

    Các làng Bắc Kỳ, phần nhiều có lệ năm mươi nhăm tuổi thì được lên lão. Những ông gọi là lão nhiêu đáng lẽ phải đóng thuế thân thêm sáu năm nữa mới được miễn trừ, song vì tục dân trọng lão đã quen, cho nên dân phải vui lòng chia nhau gánh đậy cho các lão ấy. Làng này hơi khác. Hạng lão của họ già hơn hạng lão các nơi năm tuổi, bởi vì cái tuổi lên lão của họ phải đúng sáu mươi. Vậy mà số lão ở đây mới đông làm sao! Có thể bằng một làng nhỏ.

    Chợ Sa họp vào ngày sáu, ngày một. Trong những ngày ấy, khoảng chín, mười giờ, đứng ở cổng chợ phía bắc, người ta sẽ thấy những ông tóc bạc, râu dài, lộc chộc chống chiếc gậy trúc kéo vào trong chợ từng lũ. Rồi đến buổi chiều, cũng ở chỗ ấy, từng đoàn gậy trúc lại đưa những ông cụ ấy trở vào cổng làng với những bộ mặt đỏ như mặt trời và những hơi thở sặc sụa mùi rượu.

    Các cụ no say về lợn. Bao nhiêu con lợn đem đến bán ở chợ Sa đều phải nộp thuế cho các cụ cả.

    Giữa chợ có một cái quán khá rộng, người ta thường gọi là cầu các cụ. Cứ đến phiên chợ, các cụ ăn cơm thật sớm, rồi rủ nhau ra ngồi tại quán đó, để ra lệnh cho tên mõ chợ đi lùng trong dãy hàng lợn.

    Những người đi bán lợn con thường có một bộ đồ dùng đặc biệt. Họ nhốt lợn vào rọ, họ đựng rọ bằng chiếc lồng to, rồi họ dùng cây đòn tre khiêng cái lồng ấy vào chợ.

    Lồng lợn của họ vừa đặt xuống đất, mõ chợ đã đến thu mất cây đòn để đem về quán trình với các cụ.

    Bán hết lợn, muốn khiêng lồng về, người ta phải đến quán ấy mà chuộc lấy cây đòn ấy. Tiền chuộc tùy ý các cụ định liệu, ít nhất cũng phải hai hào. Đó là thuế một lồng lợn.

    Một cái thị trường rộng lớn như ngôi chợ Sa, mỗi phiên phải có hàng trăm lồng lợn. Bởi vì lợn của mấy huyện gần đấy đều phải bán ở chợ ấy. Cho nên, riêng số thuế lợn, mỗi ngày đã có vài chục đồng. Trừ ra một phần để dành, món tiền ấy sẽ làm cho các cụ no say trong ngày hôm ấy. Vì vậy, các cụ mong đến phiên chợ, chẳng khác con gái mong đến ngày cưới. Mưa bão chết cò, cũng cố dò đi, chỉ có khi nào ốm nặng mới chịu ở nhà.

    Trong lúc ăn uống, các cụ không thèm dùng đến đầy tớ, nhà bếp. Đã có cụ dưới đi phục dịch cụ trên.

    Thì ra cái tuổi lục tuần, ở các làng khác là tuổi cơm bưng, nước rót, con cháu dưới gối sum vầy, nhưng ở làng này, vẫn còn là tuổi chỉ để năm ngày một lần ra chợ thái thịt, đun bếp, xách bát, bưng mâm cho các người khác.

    Đấy là nạn hàng phiên. Cái nạn hàng năm còn khổ
    hơn nữa.

    Một làng C.L. tất cả trên sáu trăm cụ. Mỗi năm một lần, cứ đến hồi cuối tháng chạp, mấy trăm cụ đó họp nhau đánh chén một bữa.

    Chi phí về bữa chén đó đã có số tiền thuế lợn để dành trong hàng phiên. Các cụ chỉ cần người chứa.

    Những ai phải đóng vai ấy?

    Thì lại mấy cụ ngồi dưới.

    Họ kêu là chức các cụ.

    Tôi đã bị một phen sặc cười khi nghe một cụ làng ấy thuật lại chi tiết của công cuộc đó.

    Cái đặc sắc của cỗ việc làng làng này chỉ là thịt chém mấu nứa.

    Các ngài nếu chưa ăn cỗ nhà quê, chắc chưa biết thứ thịt ấy. Nó là những miếng thịt luộc chặt ra, lớn bằng nắm tay đứa trẻ lên năm trùng trục như mấu cây nứa, người ta đựng bằng lá chuối và để lù lù giữa mâm, cỗ của làng này ăn uống tại đình, phần nhiều chỉ có món đó. Nhưng đến bữa tiệc tất niên của các bô lão thì lại không dùng kiểu ấy, các cụ ăn lối nửa chợ nửa quê.

    Đã có điều lệ nhất định, mỗi mâm phải tám thứ nấu, tám thứ giò nem, chả, lòng, thịt, tất cả cũng tám thứ nữa. Cộng trong một mâm, lớn, nhỏ hai mươi bốn thứ.

    Cứ thế cũng đủ chết người chứa rồi, vì không có hạng mâm nào đựng được hết bấy nhiêu thứ. Nhưng nào có thế mà thôi, nó còn gấp lên nhiều lần.

    Theo tục làng ấy, mỗi cỗ đều phải đóng sáu. Sáu người ngồi chung một cỗ, tránh sao cho khỏi cái tệ ăn tham? Với hạng trai trẻ, người ta có thể dùng cách bẻ đũa để trừng phạt những kẻ gắp nhiều, nhưng các cụ là bực đạo mạo, không thể làm theo kiểu ấy. Chắc hẳn ngày xưa đã có cụ nào nghĩ đến chỗ đó, nên mới đặt ra lệ ăn riêng.

    Trong một mâm, bất cứ món gì đều phải đủ con số sáu. Sáu giò, sáu nem, sáu bong bóng, sáu mắm mực. Cái gì cũng sáu tất cả.

    Các ngài hãy thử tưởng tượng hình dạng mỗi mâm ấy ra sao! Sáu lần hai bốn, thành ra một trăm bốn tư. Một trăm bốn tư bát, đĩa xếp vào một đống. Kém gì một cái gò nhỏ. Cố nhiên trong thế gian này, không có một thứ mâm nào bày được nhiều đĩa bát. Người ta phải đặt nó vào chiếc chiếu. Thế rồi, khi ăn, phần của ai thì người ấy gắp, các cụ chỉ chung nhau một bát nước mắm.

    Những cái dạ dày già nua chứa sao hết bấy nhiêu món ăn? Ăn không hết các cụ lấy phần. Mỗi phần ít ra cũng đầy một rổ.

    Chỉ khổ các cụ nhà chứa. Nhà nào sắm cho đủ bấy nhiêu đĩa bát. Trước ngày phải nhờ họ hàng đi mượn, sau ngày chứa lại cậy họ hàng đi trả. Bao nhiêu con lợn chết theo với cuộc chứa đó. Nhiều người làm ăn gom góp từ trẻ đến già, chỉ chứa một bữa là hết.

    Ngô Tất Tố
    Báo Con Ong, Số 33, ngày 17 tháng 1 năm 1940

    Để giúp bạn hiểu rõ hơn về nội dung, sau đây là phần chú thích của chương 11. Mời bạn nghe cùng BÚC CÁC:

    Chú thích 1: Gánh đậy: Chịu phần trả bù lại cho đủ.

    Hết chương 11. 

  • Chương X. Miếng thịt chùi dao

    Trong cái đêm tắt đèn, ông Ng.Tr.L. vẫn chưa nói hết mỹ tục của làng D.L. Mới đây, khi ở Vinh ra, ông đã bổ khuyết với tôi chỗ đó.

    Nó vẫn là chuyện con lợn. Thứ lợn đã được dân quê tôn làm ông ỷ.

    Ngoài con lợn ra, có lẽ quý quán chúng ta sẽ không có chuyện gì nữa.

    Ông L. mở đầu bằng một giọng nói khôi hài như vậy, rồi mới vào chuyện:

    Như đêm hôm xưa, tôi đã kể qua với anh, hàng năm, cứ đến ba mươi tháng chạp thì ỷ làng tôi ra thờ.

    Cho được tỏ sự vui mừng trong lúc làm tròn phận sự nuôi một con lợn, gia chủ, ngoài bữa rau nộm khao làng từ ngày 23 tháng ấy, hôm nay lại phải thết làng một bữa cháo nữa, người ta kêu là cháo xem ỷ. Tiếng gọi là cháo, kỳ thực vẫn chỉ là rượu với thịt. Nghĩa là trong một bữa tiệc, rượu thịt chiếm chín mươi chín phần trăm, cháo chỉ có một phần trăm mà thôi. Cho đủ một bữa cháo đó, nhà giàu phải hết hàng trăm, nhà nghèo cũng tốn vài ba chục bạc. Đó mới là việc nhà chủ ông ỷ đối với dân làng. Bây giờ đến chuyện dân làng đối với ông ỷ.

    Vài bốn năm nay làng tôi hình như đã có cải cách. Trước kia, cũng như các làng, lễ nghi thuộc về ông ỷ cực kỳ long trọng. Người ta dùng đủ cờ, quạt, tàn, tán, chiêng, trống để rước ông ỷ từ nhà quan đám ra đình. Cuộc rước ấy cũng linh đình như một đám quan trảy trong thì xưa vậy.

    Sau khi ông ỷ đã ngự chiếc cũi buộc bằng dây thừng nhuộm đỏ vào đến cửa đình, dân làng bắt đầu làm lễ.

    Đến đây, ông bỗng nhìn tôi bằng hai con mắt trào phúng.

    Anh đừng tưởng rằng người ta cúng thần bằng con lợn sống ấy đâu. Lễ đó, mới là trình để bộ hạ của thần biết rằng: Ông ỷ nguyên vẹn, béo tốt, không có vết tích tật bệnh gì hết. Điều đó, ở nước An Nam, kể cũng không lạ. Thuở xưa, làng Nghi Tàm còn phải tiến chim sâm cầm, mỗi lần có chim sắp sửa đem đi, đều phải trình qua quan Thượng, quan Bố tỉnh mình, và mỗi lần xin được mấy chữ vũ mao tề mỹ của các ông ấy, đều phải tốn kém mấy chục quan tiền và lạy sầy trán là khác. Dương sao, âm vậy, người còn thế, huống chi là thần…

    Lễ trình xong rồi, dân làng mới đem ông ỷ làm thịt.

    Công cuộc giết một con lợn thì chẳng có gì đáng nói. Dù con lợn ấy là một ông ỷ đi nữa, cũng đến chọc tiết, cạo lông, mổ bụng moi lấy lòng gan là cùng. Chỗ khác người của làng tôi chỉ có con dao để pha thịt ông ỷ.

    Hết thảy các làng, từ lúc giết ỷ, đến lúc thái thịt ông ỷ, họ đều dùng những dao thường, miễn là nó sắc, cắt được đứt thịt. Làng tôi, không thế, hình như các cụ ngày xưa cho rằng dao thường chắc phải làm việc uế tạp, nếu đem thái thịt cúng thần, ấy là bất kính với thần. Vì thế mới có con dao đặc biệt, chỉ chuyên để thái thịt ỷ.

    Con dao quý ấy rèn bằng gì, hình dạng ra sao? Nhân lúc ông nghỉ để hút thuốc lào, tôi bèn hỏi xen câu đó. Ông thở khói thuốc rồi đáp:

    Nào nó có khác gì các dao thường. Chẳng qua cũng rèn bằng sắt và thép, hình dạng cũng bầu và nhọn như con dao bầu của hàng thịt vậy. Sở dĩ quan hệ, chỉ tại chức vụ của nó. Anh nên biết rằng: Với làng tôi, con dao ấy chẳng kém gì viên truyền quốc ngọc tỉ của các vua chúa bên Tàu, ngày thường nó vẫn được ông thủ từ cất kín ở trong hậu cung, chỉ có khi nào giết ỷ thì mới lấy ra. Và không phải rằng lấy ra thì đem dùng liền. Việc quỷ thần đâu có giản dị như thế! Cho được cầm con dao ấy để cắt miếng thịt, còn phải có nhiều thủ tục lôi thôi. Nếu anh chưa từng nghe ai kể chuyện, quyết không thể nào tưởng tượng ra được.

    Thì cũng đến đem dao mà mài hoặc rửa chứ gì. Hay là làng anh lại còn làm lễ xin động dao nữa?

    Không! Một làng văn vật như làng tôi, khi nào lại có cái lễ con nít đến vậy? Trước khi dùng con dao ấy, người ta cũng có mài qua làm phép. Nhưng, cái đó không phải là việc quan hệ. Điều tôi muốn nói là việc chùi con dao ấy.

    Những làng cẩu thả dùng thứ dao thường thái thịt cúng thần, ít khi họ chịu lau chùi. Hay có lau chùi đi nữa, thì họ cũng chỉ dùng cái giẻ lau bằng tấm vó cũ hay mảnh áo rách mà thôi. Có phải thế không? Làng tôi khác hẳn. Người ta chùi dao bằng thịt! Tôi đã chứng kiến một cuộc chùi dao tại đình. Kể ra cũng hơi phiền phức. Nếu chưa trông thấy ai làm bao giờ, có lẽ người nào cũng không làm được đúng lệ của làng.

    Anh đừng tưởng rằng: Dao làng đã lấy ra đó, ai chùi thì chùi, người nào muốn chùi cũng được. Công việc đình trung bao giờ cũng theo ngôi thứ. Đến ngôi nào thì làm việc nào, làng đã có lệ nhất định như một đạo luật. Cái việc chùi dao ở làng tôi cũng theo với việc thái thịt, đều là chức trách của bàn ba.

    Con ỷ sau khi cạo lông, moi ruột, rửa cọ cho thật sạch sẽ, mấy ông đồ tể xúm nhau khiêng lên để vào cái nong đặt trên sân đình, và trình với làng công việc của mình đã xong, bấy giờ các ông hương trưởng dõng dạc ngồi trong chiếu cạp ra lệnh cho bọn bàn ba làm lễ.

    Theo lệ làng tôi, thịt ỷ chỉ để cái sỏ và một bộ lòng cúng thần, còn bao nhiêu chia cho người làng. Ai ở ngôi trên thì được phần to, kẻ nào ngôi dưới thì được phần nhỏ, trật tự hương thôn là vậy.

    Nhưng sự long trọng không ở những miếng thịt phần, nó ở cái sỏ để cúng thần đó.

    Khi đã được lệnh của ông hương trưởng, một người ở đầu bàn ba cầm con dao thường cắt một miếng nầm….

    Nói đến tiếng nầm, ổng lại nhìn tôi và hỏi:

    Anh có biết nầm là gì không? Nó là dải thịt ở bụng con lợn, chạy theo chiều dài của một dãy vú.

    Thịt ấy ta thường gọi là thịt bụng, tiếng chuyên môn của phường đồ tể kêu là thịt nầm. Tôi không hiểu người bàn ba ấy có phải luyện tập gì không, mà sao hắn cắt miếng thịt khéo quá. Số thịt đó chỉ được một cân, lệ làng như vậy. Người không thạo nghề, thì cắt làm sao cho đúng, nếu không thừa ra vài lạng, tất nhiên cũng thiếu vài lạng. Đằng này không, miếng thịt của hắn cắt ra, bắc cân lên cân vừa đúng một cân, không hơn kém một đồng nào hết. Lúc đầu tôi còn ngờ là sự ngẫu nhiên. Về sau hỏi ra mới biết, người nào lên đến bàn ấy, cũng có cái diệu thủ ấy.

    Thì ra những bàn ba làng tôi hình như trong mắt đã có một quả cân riêng, họ định bao nhiêu là được bấy nhiêu, không phải dùng đến cân nữa.

    Miếng nầm cắt rồi, người bàn ba ấy dẽ dàng dùng nó làm cái khăn chùi, rồi hắn lật đi lật lại con dao đặc biệt, chùi qua mỗi mặt vài lượt, rồi mới dùng dao ấy cắt cái sỏ lợn.

    Hẳn anh đã tưởng chùi dao xong rồi, miếng thịt dùng làm khăn chùi sẽ bị quẳng đi? Không! Dù là thịt làm giẻ lau, mặc lòng, nó vẫn là của thần huệ. Chẳng những người ta không dám bỏ đi, mà còn để làm phần riêng cho một hạng người. Người được hưởng miếng thịt chùi dao, tức là các ông bàn ba đến ngôi phải chùi dao đó.

    Tuy vậy, không phải người nào có công chùi con dao ấy thì được ăn miếng thịt ấy. Có người không chùi dao mà được ăn thịt, lại cũng có người không được ăn thịt mà phải chùi dao. Cái đó mới là rắc rối!

    Là vì, như tôi đã nói, công chùi dao ở làng tôi, bao giờ cũng về người bàn ba. Nhưng ở nhà quê, chắc anh đã rõ, chỉ những người quang quẻ mới được dự việc đình trung, còn ai bị có chế thì phải ở nhà đợi phần, bất luận là lễ tiệc gì. Giả sử tôi là người đầu bàn ba, đáng lẽ tôi phải chùi dao, nhưng vì có trở hay mắc một việc gì khác tôi không có mặt ở đình ngày ỷ ra thờ, thì người dưới tôi phải thay quyền tôi làm công việc cho tôi. Nghĩa là phải cắt lấy miếng thịt lợn chùi con dao đặc biệt của tôi. Còn miếng thịt đó thì vẫn là phần của tôi. Nếu phần ấy không đưa về nhà cho tôi, thì tôi được có quyền hỏi. Mà tôi đã hỏi thì làng phải xét. Một khi cái tội ăn cắp hoặc đánh mất miếng thịt chùi dao bị truy ra, thì kẻ phạm tội cực kỳ nguy nghiệp. Nghèo thì van xin mỏi gối, giàu thì bị làng mổ lợn ăn vạ.

    Rồi ông kết luận:

    Anh bảo trong nước Nam đã mấy làng đã được văn vật như làng D.L. tôi chưa?

    Ngô Tất Tố
    Báo Con Ong, Số 32, ngày 10 tháng 1 năm 1940

    Để giúp bạn hiểu rõ hơn về nội dung, sau đây là phần chú thích của chương 10. Mời bạn nghe cùng BÚC CÁC:

    Chú thích 1: Vũ mao tề mỹ: Vũ là lông chim, mao là lông thú. “Vũ mao tề mỹ” ý nói chim đẹp, khoẻ, có tài sức bay xa. 

    Chú thích 2: Diệu thủ: Có bàn tay tài tình, khéo léo. 

    Chú thích 3: Có chế: Có điều gì không đúng với phép định của lệ làng.

    Hết chương 10.

     

  • Chương IX. Đuổi giặc cho thần

    Gần hai chục năm lăn lóc trong nghề gõ đầu trẻ ở vùng thôn quê, ông giáo Hoàng đã vô tình trở nên cái kho chứa những tục lạ.

    Một hôm gặp tôi sau khi xa nhau trên mười năm trời, ông đã khoe cái kho ấy với tôi để tiêu thì giờ trong quãng đêm trường. Ông nói:

    Chúng mình vẫn tin cổ nhân, cứ tưởng thông minh chính trực mới gọi là thần. Té ra không phải như thế.

    Vì tập hồ sơ của Tập án cái đình đương cần sưu tầm tài liệu nên khi thấy ổng giở câu chuyện đó tôi tưởng như bắt được của, và tôi chờ đợi lời ổng một cách vui vẻ.

    Ngừng lại một lát để tìm manh mối cho sự ghi nhớ trong óc, ổng tiếp:

    Hồi còn dạy học ở tỉnh Hà Đông, chính tôi đã được mục kích một cuộc bênh vực cho thần.

    Rồi nhìn tôi bằng hai con mắt trào phúng, ổng hỏi:

    Anh đã qua làng V.A. bao giờ hay chưa?

    Và không đợi tôi trả lời, ổng dẽ dàng kể:

    Ở vùng thôn quê, các làng thường thường vào đám trong khoảng tháng hai, tháng ba, riêng có làng này vào đám tháng tám.

    May sao cái ngày nhập tịch của họ lại nhằm giữa ngày chủ nhật, theo lệ các ông giáo trước, tôi phải sửa ít hương sáp ra đình lễ thần. Anh đừng cười. Chúng tôi đi gõ đầu trẻ nhà quê, vẫn phải nặng hơn các bạn nhà giáo thành thị khoản đó.

    Ở nhà quê, làm thân một người trợ giáo, thật chẳng khác một người nàng dâu cưới về nhà chồng phải ở cho được lòng tất cả mọi người, nghĩa là ngoài những người trên, chúng tôi còn phải thờ phụng ông hương, ông lý và ông thần của làng sở tại. Nếu không như thế, họ cho là khinh làng họ, rồi mình khó mà ở yên với họ. Vì thế, tôi cũng không thể làm ngơ với ngày tế thần của họ, dù mà tôi vẫn không biết ông thần ấy là ông nào.

    Bởi hôm ấy nhằm ngày chủ nhật, tôi định lễ cho xong chuyện để có thì giờ đi chơi, nên mới ra đình thật sớm, từ khi ngoài đình mới nổi tiếng trống.

    Nhưng khi tới đình, xôi lợn tuy đã sắp sửa sẵn sàng, trong đình vẫn im phăng phắc, quan viên và các hương lý, chức dịch còn tấp nập ở nhà tiền tế. Các tường bao lan cũng như dưới mái giải vũ, giáo mác, sào gậy ngổn ngang. Phía bắc sân đình có bày hai chiếc hương án: chiếc trong đặt cái sỏ lợn và một mâm xôi, chiếc ngoài thì để cây đèn, ống hương, đĩa trầu cau và cái mâm bồng nhỏ xếp đầy hồng, chuối. Đằng trước hương án, có trải chiếc chiếu cạp điều.

    Theo lời mời của một ông hương trưởng, tôi vào ngồi ở sân đình. Trong tiền tế bắt đầu nổi hồi trống cái. Với bộ mũ áo xúng xính, ông tế chủ phủ phục trước chiếc hương án giữa sân. Sau khi lễ hết bốn lễ, ông ấy giơ cao đôi tay áo thụng che miệng và đọc những tiếng lâm râm. Chừng một hồi dài, ông ấy lạy thêm bốn lạy rồi mới khúm núm đi lùi trở ra. Giữa những tiếng tùng cắc xen nhau rối rít, các ông hương trưởng lần lượt kế chân ông chủ tế khấu đầu trước cái hương án, coi bộ rất kính cẩn.

    Nén hương cháy vừa đến chân, ông tế chủ lại vào phía trước hương án chắp tay vái luôn ba vái. Trong đình bỗng có hồi trống ngũ liên. Quanh đình, tù và thổi lên inh ỏi. Giữa lúc ấy, hai đầu hương án thấy có hai người lực lưỡng sấn vào, một người bưng mâm xôi, một người bưng mâm sỏ lợn, đùng đùng chạy thẳng lên phía đầu làng.

    Trống ngũ liên càng thúc dữ dội, tù và vẫn kế tiếp nhau rúc từng hồi dài. Bao nhiêu sào gậy, giáo mác dựa ở quanh đình đều bị các ông tuần phu vớ lấy. Rồi hùng dũng như đám đánh cướp, các ông ấy nhất tề đuổi theo hai người đương bưng hai mâm xôi, sỏ mà chạy. Những tiếng thét đánh, thét trói vang một góc trời.

    Bởi chưa hiểu họ làm trò gì, nên tôi phải ra đầu đình đứng xem.

    Không muốn làm đứt câu chuyện của ổng, tôi chỉ lắng tai ngồi nghe. Ổng lại dừng lại giây phút, để châm một điếu thuốc, rồi thêm:

    Người ta thấy vậy, có khi sẽ tưởng hai người đương bưng hai mâm xôi, sỏ là kẻ bất lương ăn cướp đồ lễ của làng. Nhưng mà không phải. Đương lúc cả làng người tấp nập ở đó, dù kẻ táo gan đến đâu cũng không có đủ can đảm mà lấy đồ lễ của họ. Cuộc đó chỉ là một cuộc đóng trò. Họ đuổi theo hai người kia ra tới cổng làng thì đều quay lại với dáng bộ của toán quân thắng trận.

    Sau khi sào gậy, giáo mác của họ đã quẳng cả vào một chỗ; bấy giờ trong đình mới dạo trống tế.

    Chờ đến bao giờ cho họ tế xong, mình mới được lễ…. Tôi nghĩ thế và toan cáo từ để về nhà trọ. Nhưng ông hương trưởng nhất định giữ lại, để xơi với dân chén nước. Bởi vì ấm nước họ đun từ khi tôi thoạt bước chân lên đình, bây giờ mới sôi.

    Cố nhiên tôi phải chiều ý ông ta, bấm bụng ngồi lại, để coi một cuộc hưng bái của họ.

    Thì ra nghi tiết cuộc tế của làng này khác hẳn mọi làng. Mọi làng lúc tế đều xướng bằng tiếng chữ Hán, làng này xướng tế lại có pha thêm tiếng ta.

    Điếu thuốc cháy đã hết nửa, ổng đặt vào trên chiếc đĩa gạt tàn và lại mỉm cười hỏi tôi:

    Anh có đoán ra họ xướng những tiếng gì không? Và ông lại đáp:

    Miếng xôi, miếng thịt, miếng dồi, miếng gan!. Ấy họ xướng tế như thế. Suýt nữa tôi phải bật cười khi nghe tiếng ông Đông tán ngân giọng thật dài để đọc ba tiếng miếng bồ dục.

    Lục phủ, ngũ tạng con lợn đã bị đọc lên khắp lượt, cuộc tế mới dứt. Bấy giờ người ta mới đệ vàng hương của tôi vào trong hương án và bảo tôi xuống lễ thánh.

    Sau đó, tôi đã dò hỏi nhiều người về cái sự tích của đức thượng đẳng làng ấy. Không biết đức thượng đẳng ấy là hạng người gì, mà trong lúc tế lại có những trò lạ kia? Nhưng mà hết thảy người làng không ai chịu nói. Sau cùng, nhờ có một người ở làng bên cạnh thuật lại, tôi mới hiểu rõ.

    Thì ra đức thượng đẳng của làng này là một người mù, mà vì chết được giờ linh, nên ngài cứ được làm vua một làng. Và khi đã được làm thành hoàng, ngài vẫn cứ mù như thường, vì thế, lúc tế, sợ ngài không biết, người ta mới phải đọc từng miếng ăn cho ngài được rõ.

    Tế lễ như vậy, ai nghe mà chẳng tức cười. Một hôm, cả làng đương tế, thình lình có hai người lạ đi qua sân đình. Thấy kiểu xướng tế như vậy, họ đều ngứa miệng và chêm một câu…

    Bản ý họ định nói vụng mà thôi, chẳng ngờ lại lọt vào tai người làng. Ngạo mạn quỷ thần như thế, ai mà không tức. Tức thì cả làng đổ ra, đuổi hai người ấy mà đánh. Trong lúc thịnh nộ, người ta chỉ muốn đánh cho đã hờn. Cả hai người kia đều chết thẳng cẳng, và đều bị đám dân làng lôi đi vùi vào một xó.

    Rồi đó trong làng tự nhiên lủng củng. Gà, lợn, trâu, bò và người không đau ốm gì, bỗng chốc lăn ra mà chết. Cả làng phải cắt người đi xem bói.

    Thầy bói bảo rằng: Đó là hai người chết oan báo thù, họ vào trong đình tranh cái ngai vàng của ông thành hoàng. Bởi ông thành hoàng mắt mũi chẳng có, không địch lại với họ, nên ngài phải bỏ hậu cung mà đi. Bây giờ nếu muốn cho yên, cả làng phải tạ tội với hai người đó, để họ trả cái ngai vàng cho đức thượng đẳng.

    Vì vậy, mỗi khi cúng tế thành hoàng, người ta cứ phải thiết lập bàn thờ ở giữa sân để cúng hai ông bạo kia đã. Cúng các ông ấy xơi rồi, cả làng lại phải diễn lại cái trò đuổi đánh ngày xưa, để hai ông ấy trốn ra khỏi làng, rồi mới cúng đến thành hoàng, thì đức thành hoàng mới dám ngồi yên mà hưởng. Nếu như hai ông giặc đó còn lảng vảng ở quanh khu đình thì đức thành hoàng sẽ không dám. Người làng ấy đều tin như vậy.

    Ngô Tất Tố

    Báo Con Ong Số 31, ngày 3 tháng 1 năm 1940  

    Hết chương 9.

  • Chương VIII. Vũng lội làng ngang

    Hẳn không ai dám bảo cụ Tam nguyên Yên Đổ làm hại phong hóa. Vì cụ vốn là một nhà đạo đức, và cái đạo đức của cụ dù không cao lắm, nhưng nó cũng đáng ngồi lên trên đầu những người cầm cân phong hóa ngày nay. Nếu mà bảo cụ làm hại phong hoá, tất nhiên sẽ bị người ta chỉ mặt mà mắng là thằng nói láo.

    Vậy mà ở trong tập thơ của cụ, chúng ta đã được đọc bài sau đây:

    Đầu làng Ngang có một chỗ lội,

    Có đền ông Cuội cao vòi vọi,

    Đàn bà đến đó vén quần lên,

    Cao thì đến háng, thấp đến gối,

    Ông Cuội ngồi trên mỉm mép cười:

    Cái gì trăng trắng như con cúi.

    Đàn bà khép nép ngẩng lên thưa:

    Con trót hớ hênh, ông xá tội.

    Thôi! Thôi! Con có tội chi con,

    Lại đây ông cho giống ông Cuội.

    Từ đó làng Ngang đẻ ra người,

    Đẻ ra rặt những phường nói dối.

    Bài ấy đã được in làm mẫu văn chương và được coi làm sách giáo khoa, đủ tỏ nó không hại gì phong hóa, dù nó mô tả một việc sỗ sàng mà bọn đạo đức giả vẫn kiêng như húy gia tiên không dám nói đến.

    Cảnh tượng kỳ dị của vũng lội làng Ngang thế nào, một bài thơ ấy đã tả hết rồi. Không cần vẽ thêm nét bút nào nữa. Chỗ còn thiếu, chỉ là lịch sử của cái vũng ấy.

    Phải, cái vũng ấy cũng có một thiên lịch sử quan hệ. Tôi đã được nghe trong khi qua huyện N.S. của tỉnh Hà Nam, tiện dịp chiêm yết miếu mạo Cuội vương.

    Thì ra ông Cuội này không phải ở trên cung trăng rơi xuống. Lúc sống, ổng cũng là cái xác thịt do người làng Ngang đẻ ra. Không biết vô tình hay hữu ý mà người đã nặn ra ổng lại đem tất cả những kiểu vụng về ở gầm trời dồn vào mặt ổng. Khiến cho bộ diện của ổng thành một chỗ chứa những cái: mày rậm, mắt sâu, mũi lõ, răng vẩu, hai môi bì bì như hai con đỉa no máu.

    Thế rồi cả cặp thợ nặn kế tiếp trốn xuống âm phủ, bỏ ổng ở lại với người làng Ngang.

    Chỉ vì ổng không biết nói thật bao giờ, cho nên các nhà nuôi ổng đều phải mời ổng ra cửa và tặng cho ổng cái tên thằng Cuội.

    Lúc này, đời ổng không khác cái đời hàn vi của ông tổ chúa Trịnh, ngày thì dong dẻo hết đầu làng đến cuối làng; tối đến, tất phải ăn trộm một hai con gà, hay là một hai con chó.

    Hình như tướng tinh của ổng do sao thiên cẩu nhập vào, cho nên chó ở trần gian đều phải khiếp sợ.

    Bất kỳ chó dữ đến đâu, hễ thấy bóng ổng là nem nép nằm im, không dám cựa, cũng không dám sủa. Vì vậy, đêm đêm ổng cứ tự do ra vào các nhà để lấy gà, chó của họ.

    Chửi đã mỏi miệng, không thấy có ảnh hưởng gì, những kẻ mất gà mất chó xót ruột bảo nhau rình bắt cho được. Nhưng mà ổng trốn rất tài, mấy lần bị hóc ở trong vòng vây, đều ra được cả.

    Bấy giờ, ổng đã trở nên một đấng anh hùng, kẻ nào trái ý với ổng tức thì bị chửi, bị đánh, có khi bị dọa đốt nhà là khác. Trước cái uy phong lẫm liệt ấy, cả làng đều phải đầu hàng. Họ bèn cắt nhau nộp thuế cho ổng: mỗi ngày một con gà, mỗi tháng một con chó, và một số gạo, rượu, mắm, muối, đủ làm ma cho những con vật ấy.

    Nếu trên đời chỉ có ban ngày, thì đời ổng hồi này thật là tiên cách. Ngoài những lúc ngồi vặt lông gà hay vặt lông chó, chỉ có việc ngất ngưởng với hồ rượu. Khổ một nỗi lại còn ban đêm. Nhất là những đêm mưa dầm gió bấc.

    Ông cũng biết rằng đàn bà ở đời không phải là thừa. Nhưng hơn ba chục năm làm thân đàn ông, ổng chưa biết hơi đàn bà thế nào.

    Nhiều lần ổng đã cậy mối hỏi vợ. Chỉ vì tướng mạo khác người của ổng, khiến cho con gái trong làng đều phải le lưỡi lắc đầu khi thấy có người bầu họ đi làm bà Cuội. Thành ra ổng cứ phải làm người trai tân mãi. Hình ảnh đàn bà luôn luôn quanh quẩn ở trước mặt ông.

    Những lúc đêm đông mưa sa rả rích dưới giọt tranh, gió thổi ù ù vào các khe cửa, ổng càng trằn trọc khó ngủ, và càng mơ tưởng các cô các chị trong làng. Cái dáng, cái tóc, cái mắt, cái mũi của họ, ông đều hình dung được cả. Cho đến cái vú ệ vẫn nấp trong lần yếm nâu, ông cũng tưởng tượng ra được vì đã nhiều lần ông thấy người ta vạch ra để cho con bú.

    Người ta còn mong làm nên ông này, ông khác, áo rộng mũ cao, chứ ổng thì ổng chỉ mong có thế. Đối với ổng, mũ cao áo rộng không quý bằng cái mà ông thèm biết. Nếu được nhìn qua cho biết, dẫu chết cũng là đáng đời, ông vẫn mình tự nhủ mình như thế.

    Làng ông ở vào giữa cánh đồng chiêm, quanh làng toàn nước, đầu làng có một con đường độc đạo chạy qua cửa lều của ổng, những người đi lại đều phải qua đó. Ông bèn xẻ cho đứt khúc đường ấy, rồi bắc luôn hai dịp cầu bằng tre, một dịp ở trên ngang với mặt đường, và một dịp ở dưới cao hơn mặt nước một ít.

    Mỗi ngày xong hai bữa ăn, ổng lại ra nằm duỗi dài ở dịp cầu dưới, hai mắt giương tròn để nhìn dịp cầu trên. Người ta hỏi ổng sao lại nằm chỗ oái oăm như vậy thì ổng nói là thích xem thiên văn, vì ở trên trời sắp có một ngôi đế tinh hiện ra ban ngày.

    Đàn bà con gái lúc đầu còn thẹn, sau rồi quen dần, họ cứ đi lại một cách tự nhiên, ổng xem thiên văn mặc ổng.

    Tuy vậy, khoa thiên văn ấy vẫn hoàn toàn ẩn ở trong đám huyền bí. Ông đã mòn đôi con mắt với những cái bóng thấp thoáng trên cầu tre nhưng mà trông lên thiên địa mù mà, chẳng nhận ra cái gì hết.

    Dịp cầu trên dần dần long bật cập kênh, người đi phải dò từng bước.

    Sáng hôm ấy, một buổi sáng của mùa thu, ánh nắng đã hun hết những hơi sương đọng lại ban đêm, bầu trời trong như nước lọc. Trước ngọn gió thu hiu hiu thổi trên mặt nước, ổng đã thiu thiu nằm ngủ.

    Chợt thấy có tiếng cót két, ổng phải bừng mắt trông ra. Một chị hàng cháo đương dún dót bước ở cầu trên với bộ quang gánh kĩu kịt. Thích chí một cách rạo rực, ổng cũng khanh khách cười dưới gầm cầu.

    Tiếng cười bật ra thình lình, khiến chị hàng cháo giật mình đánh thót, ngã nhào từ trên cầu xuống.

    May được chỗ đó nước nông chị ấy không bị chết đuối. Khi chị chàng lóp ngóp đứng lên, ổng vẫn nằm khểnh trên mặt cầu dưới, còn sướng chưa hết, tiếng cười vẫn giòn tan. Trông hai nồi cháo đổ ụp xuống nước, chị này vừa xót của vừa bực mình, sẵn chiếc đòn gánh nổi trên mặt nước, chị ta vớt lấy và giơ thẳng cánh phang luôn cho ổng mấy cái. Đòn trúng chỗ phạm, ổng giãy đành đạch rồi tắt thở.

    Đồng vắng, kẻ giết người trốn thoát. Chiều đến, đàn quạ dập dìu kéo đến quanh cầu đưa những tiếng kêu quàng quạc. Người làng mới biết dưới cầu có người chết, họ bèn đem bộ di hài ông Cuội táng vào góc gò gần đấy.

    Một tháng sau trong làng thấy động, gà chết, chó chết, lợn chết, trâu chết rồi đến người chết. Thầy bói bảo đó là vong hồn ông Cuội quấy nhiễu, vì ông chết được giờ linh, hiện nay được làm vị thần to lắm.

    Cho được tạ tội với ổng, người ta phải lập ngôi đền vào chỗ lều cũ của ổng, quanh năm hương khói phụng thờ.

    Sống làm sao, thác cũng chiêm bao làm vậy. Lúc ổng còn ở trên đời chỉ xem thiên văn vẫn chưa thỏa, nên khi làm đức thượng đẳng, ổng vẫn thèm xem thiên văn. Vì thế ổng đã đạp đồng bảo người làng Ngang phải phá mấy dịp cầu tre của ổng đã bắc và không được lấp vũng lội giữa đường. Để cho đàn bà qua đó đều phải vén quần mà lội. Ổng ở trong đền cứ việc tự do mà nhìn.

    Nghe nói ổng đã được phong đại vương. Lòng sắc cũng đủ những chữ hộ quốc tý dân, nẫm trừ linh ứng. Trải bao dâu bể, miếu mạo của ổng và cái vũng lội cũng vẫn nghiễm nhiên trường thọ với non sông…

    Ngô Tất Tố
    Báo Con Ong,
    Số 30 ngày 27 tháng 12 năm 1939  

    Để giúp bạn hiểu rõ hơn về nội dung, sau đây là phần chú thích của chương 8. Mời bạn nghe cùng BÚC CÁC:

    Chú thích 1: Chiêm yết: Xem thăm một nội dung nào đó, có ý để cho mọi người đều biết. 

    Chú thích 2: Đạp đồng: Tạo ra trạng thái phần hồn thoát ra khỏi phần xác, thần thánh hay vong hồn nhập vào để phán bảo, theo tín ngưỡng dân gian.

    Hết chương 8.
     

  • Chương VII. Ông thành hoàng ấy bị cách rồi

    Năm nọ, một hôm, qua huyện Văn Lâm, tôi phải hết sức ngạc nhiên về cái lỗ hổng sau bầu của đình làng T.D.

    Với thôn quê, bất kỳ làng nào, chuôm bầu vẫn là một chỗ quan hệ. Tuy bị mang tên xấu xí, nhưng nó chính là bộ phận trọng yếu trong các tòa đình.

    Thường thường các đình nhà quê, không kể hành lang, giải vũ, ít ra cũng phải có đủ ba lớp. Ngoài nhất thì nhà tiền tế, dùng để tế lễ khi có đám lớn. Chính giữa là đình dùng để họp hành ăn uống và lễ bái trong các tiệc thường. Chuôm bầu là lớp trong nhất, nối liền với đình bằng kiểu trồng diêm hay kiểu chuôi duộc, long ngai, bài vị của thành hoàng để ở trong đó.

    Bởi vì thành hoàng làng nào tức là vua của làng ấy cho nên chuôm bầu mới được coi là nơi nghiêm cẩn, người ta hay gọi nó là hậu cung.

    Ai đã biết sự long trọng của hậu cung của các vua chúa, thì cũng có thể tưởng tượng ra được sự long trọng của chuôm bầu của các thành hoàng.

    Ngoài chỗ chuôm bầu giáp nhau với đình, tất nhiên phải có một nếp cửa võng. Ở nhiều làng, cái cửa võng ấy đã phải chạm đến chín từng rồng phượng cho đúng với chữ cửu trùng. Qua nếp cửa võng, còn cách một lần cửa nữa mới đến chuôm bầu. Lần cửa trong này, quanh năm đều đóng im ỉm. Cho đến những lúc tế lễ, cánh cửa tuy có hé ra giây lát để cho người có việc ra vào, nhưng ở bên ngoài vẫn phải buông mành sùm sụp. Trừ ông thủ từ là người đối với thành hoàng vẫn kiêm ba chức: quan hoạn, lính thị vệ và ngự tiền văn phòng bí thư, không ai được qua lại cửa đó. Ngoài lớp cửa ấy thì thôi, trong bầu không có cái cửa nào khác, dù là một cái cửa sổ để lấy ánh sáng.

    Vậy mà riêng cái chuôm bầu của làng T.D. thì ở đằng sau lại có lỗ thủng vừa lọt người chui. Nó không tròn, không vuông, không bồ dục, không miếng huỳnh, chẳng ra cái hình gì cả. Nếu nó là chỗ tường lở, thì chỉ xây vào năm sáu viên gạch là kín, chứ không khó nhọc chút nào. Đằng này người ta không xây và ở trong lỗ, lại có bưng một lớp ván coi bộ cực kỳ kiên cố. Hơn nữa miệng lỗ lại có những vết chân người và có trát vôi nhẵn nhụi, coi rõ là chỗ làm sẵn từ lúc dựng đình, không phải là có ai đào khoét.

    Cái lỗ này là cái quan hệ chắc có lịch sử sao đó, không phải là một chuyện thường. Tôi nghĩ thế. Cách một tuần sau, tôi mới hiểu được nhiệm vụ của quái vật ấy.

    Bữa ấy nhằm ngày 14 tháng tám, chính là ngày thánh hóa của đức thượng đẳng làng T.D. Trời đã chiều.

    Dân làng sắp sửa mũ áo tế thần.

    Quang cảnh cuộc tế của làng này không khác gì các làng khác. Lạ một điều là, người ta cố ý kéo dài chuyện hưng bái ấy từ chiều cho đến tối sẩm và lúc tế cái bài vị lại để ở hương án ngoài.

    Tuần rượu cuối cùng bắt đầu thì ở quanh đình và nhà tiền tế, một bọn đàn ông ăn bận gọn gàng tấp nập kéo ra. Tôi biết bọn đó toàn là tuần phu, vì ở lưng họ, sườn họ có những hiệu ốc, hiệu sừng lủng lẳng. Nhưng tôi không hiểu vì sao bọn tuần lại không vác sào, vác mác, họ chỉ dùng toàn khí giới của Đinh Tiên Hoàng, thứ khí giới chế bằng bông lau, bông sậy.

    Trong đình dứt hồi tò te và tiếng tùng cắc, bao nhiêu đèn nến đều bị tắt phụt. Cả đến cái hương đương cháy cũng bị người ta dầm đi, không để cho nó có dính chút lửa đỏ.

    Cả khu lòng đình tối như hũ nút. Nếu là lúc này, có lẽ tôi phải ngờ là thành hoàng làng ấy thử tập một cuộc phòng không thụ động. Nhưng hồi ấy, ở đây chưa phải đề phòng về nạn máy bay, cái danh từ kia chưa có, tôi không thể đoán họ sắp làm gì.

    Tù và thình lình nổi lên choáng óc. Rồi thì mõ cá đập choang choác, trống cái giật giọng điểm ba tiếng một. Trước nhà tiền tế và chung quanh đình, bóng người nhốn nháo như đám chạy cướp, những ông tuần phu với những khí giới lau sậy tất tả chạy ra sau đình.

    Cái gì thế? Trộm vào trong đình hay là trong làng đã xảy ra chuyện bất thường? Một người xa lạ mục kích cái cảnh tượng ấy, tất nhiên phải hỏi như vậy.

    Vội quá, tôi không kịp hỏi và cứ theo bọn di tướng của vua nhà Đinh đi ra phía sau.

    Vầng trăng của tiết Trung thu vằng vặc tự trên lưng trời chiếu xuống, cả khu sau đình sáng như ban ngày. Trừ ra một dải sau bầu riêng có bầu bóng cây um tùm.

    Trống cái, mõ cá, tù và ở đằng trước đình vẫn thúc liên thanh bất chỉ, các ông tuần phu vẫn vác khí giới lau sậy láo nháo chạy ở sau đình.

    Một vật đen đen lù lù từ lỗ sau bầu nhuồi ra. Dưới luồng sáng thấp thoáng của ánh trăng rọi trong bóng cây, tôi còn nhận ra một cái đầu người. Và nhanh như chớp, cái đầu người ấy đã đưa cả một thằng người nhảy từ lỗ thủng xuống đất.

    Mày chạy lên trời!

    Mày chạy lên trời!

    Sau mấy tiếng thét rất có lễ độ, thằng người ấy liền bị hai ông tuần phu quật cho mấy cái gậy sậy.

    Rồi nó chạy ù ra phía trước đình với một vật vuông vuông ôm ở trước ngực.

    Trộm! Hẳn là thừa cơ lúc làng đang tế, trộm vào ăn trộm đồ thờ.

    Nếu nghĩ như vậy thì chỉ đúng được một nửa còn một nửa nữa không đúng. Bởi vì thằng người vừa bị đánh đó chính là một ông tiên chỉ trong làng, mà vật vuông vuông hắn ôm trước ngực tức là bài vị thành hoàng.

    Trống, mõ, tù và im hẳn. Trong đình lại có đèn sáng. Ông tiên chỉ ôm chiếc bài vị tụt vào trong bầu.

    Cả làng đều làm lễ tạ. Người được vào lễ trước nhất là hai ông tuần mới thưởng cho ông tiên chỉ mấy cây gậy sậy trong phút ông ấy ở lỗ sau bầu chui ra.

    Tan cuộc lễ bái, dân làng đều có vẻ mặt rười rượi, như lo sắp có tai vạ đến nơi. Người ta thì thầm bảo nhau:

    Thế là năm nay vận làng lại không ra sao!

    Tôi đã cố hỏi sự tích của ván trò ấy. Nhưng người làng ấy không nói. Họ đã nhìn tôi bằng con mắt bất bình và đáp vắn rằng:

    Đấy là cái hèm làng tôi.

    Cái hèm ấy, tôi đã khám phá ra được bởi một ông bạn quê ở cạnh đó.

    Thì ra đức đại vương của làng T.D. vốn là đồng nghiệp của chú Chích. Ngài là người về đời Lê, lúc sống rất giỏi về khoa đào tường khoét ngạch. Thế nhưng ngài cũng bị bắt và bị xử tử. Chỉ vì nhờ được giờ linh, cho nên mới được tôn làm thành hoàng. Mười bốn tháng tám chính là cái ngày ngài phải hy sinh tính mệnh cho nghề nghiệp. Vì thế hàng năm cứ đến ngày ấy, dân làng phải diễn một cuộc xuyên tường tạc bích để kỷ niệm sự nghiệp của ngài. Cái ông tiên chỉ ôm chiếc bài vị tức là giả thân của ngài. Còn những tuần phu vác khí giới lau sậy thì là vai tử thù của ngài ngày xưa. Phận sự họ cần phải bắt ngài cho được, khi ngài làm việc phi pháp. Nhưng bắt được ngài, không phải là việc có công.

    Cứ như cổ tục làng ấy truyền lại, thì khi cái ông tiên chỉ ôm chiếc bài vị chui qua lỗ hổng sau đình, nếu bị người làng đánh phải một roi, tức là cả một năm ấy, cả làng làm ăn không hay. Mọi năm cái ngày kỷ niệm thường gặp mưa gió tối trời, ông tiên chỉ vẫn chui được thoát. Năm nay vì trời sáng trăng cho nên ông ấy bị bắt tại trận. Thế là cái điềm không tốt.

    Té ra, dương sao âm vậy, trong giới thành hoàng cũng có đủ các thứ người như các giới khác ở nhân gian.

    Nghe đâu cũng vì thiên hạ chế giễu nhiều quá, gần đây làng ấy đã cách vị thành hoàng ấy mà rước một ông thần bơi’ về thờ. Bây giờ người ta đà kỷ niệm thành hoàng bằng cuộc bơi trải.

    Té ra dư luận của người An Nam chỉ ảnh hưởng ở thần giới.

    Thế cũng còn là may!

    Ngô Tất Tố
    Báo Con Ong, Số 29, ngày 20 tháng 12 năm 1939
     

    Để giúp bạn hiểu rõ hơn về nội dung, sau đây là phần chú thích của chương 7. Mời bạn nghe cùng BÚC CÁC:

    Chú thích 1: Long ngai: Nơi ngồi trang trọng, tôn kính; Bài vị: Thẻ bằng giấy, bằng gỗ có ghi tên tuổi, chức vụ… thành hoàng để thờ.

    Chú thích 2: Hoạn quan: Người đàn ông bị cắt bỏ tinh hoàn, không có khả năng sinh dục, chuyên hầu hạ trong hậu cung của vua; Lính thị vệ: Lính hộ vệ của vua; Ngự tiền văn phòng bí thư: Người giữ văn thư bí mật bên cạnh vua.

    Chú thích 3: Miếng huỳnh (miếng hoàng): Khoanh nhỏ của rãnh khô quanh thành (?). 

    Chú thích 4: Hưng bái (Hương bái): Làm lễ, thắp hương, vái lạy thờ thần.

    Chú thích 5: Xuyên tường tạc bích: Băng qua tường phục dựng lại.

    Chú thích 6: Bơi trải: Đua thuyền theo kiểu dân gian cổ truyền. 

    Hết chương 7.
     

  • Chương VI. Lợn anh, lợn em

    Tôi đã bật cười khi bốn tiếng bắt đầu lọt vào lỗ tai, vì tưởng trong nước Đại Nam lại có nhà đạo đức nào sắp sửa duy trì phong hóa cho loài lợn.

    Vậy mà ngoài mấy tiếng ấy, bạn tôi nhất định không chịu nói thêm, cố bắt tôi phải đi mà tìm lấy câu cắt nghĩa.

    Hôm ấy nhằm ngày 11 tháng hai, trời gần hết rét. Những ruộng ngô non đã được mưa xuân nhuộm thành màu lam. Mỗi khi gió nổi, đứng trên đường ngó ra quãng xa xa, có thể lầm với làn sóng biển.

    Tiếng hát trong ruộng ngô của bọn trai gái cắt cỏ lần đưa chúng tôi đến làng Th.C, một làng khá lớn trong huyện Gia Lâm.

    Đình làng ấy cất giữa khu đồng bát ngát. Quanh đình là một bãi cỏ xanh rì.

    Trời đã chiều, sân đình phấp phới bóng cờ đỏ.

    Chiêng trống vẫn im lặng đánh đu dưới giá, chờ lũ con nít thỉnh thoảng nắm tay đấm một vài đấm cho đỡ cơn thèm.

    Dân làng còn thưa vắng. Vì cuộc tế thần cứ hành về đêm, những người chấp sự vẫn chưa tới hết. Trong lúc chờ đợi coi cuộc đại lễ, tôi có dịp dò đến gia thế của anh em nhà lợn.

    Không biết như thế có thể gọi là Đào viên kết nghĩa được không chứ đồng bào huynh đệ thì rất không phải. Bởi vì đôi anh em ấy, chẳng những không do một cha một mẹ đẻ sinh, mà còn không ở chung một gia đình nữa.

    Với làng này, con lợn thờ cũng là một đấng thiêng liêng và tôn quý như đồng bào nó ở các làng khác.

    Theo lệ, hàng năm trong làng phải có hai người đương cai, mỗi người nộp cho làng một con ỷ để cúng thần.

    Điều luật ấy, người ta thi hành bằng cách bắt buộc.

    Người nào đến tuổi, nhất định phải theo, không thể chối, cũng không thể bỏ. Hễ ai vô phúc mà bỏ, ấy là mang tiếng thiếu đóng, thiếu góp với làng, sống cũng như chết, nếu họ còn ở trong làng. Bởi thế những kẻ nghèo nàn đến lượt đương cai mà không có người giúp đỡ, có khi phải bán nhà bán đất, bán con bán cái để nuôi lợn cho làng. Chẳng thà mất cả con cái, nhà đất mà có con lợn nộp làng còn hơn thiếu lợn của làng mà còn nhà đất, con cái.

    Sở dĩ tốn kém như vậy, là vì tục làng đã định, con lợn của mỗi người đương cai ít nhất cũng phải hai tạ, nhiều nữa thì càng hay. Cho được có một ông ỷ hùng vĩ như vậy, tất nhiên phải nuôi nó từ hai năm trở ra. Trong hai năm trời, hàng ngày phải cứ cung đốn bằng những chuối tiêu, bột nếp hay là của ngon vật lạ trong các mùa, cũng đã hao tiền lắm rồi, huống chi từ lúc mua con lợn giống, đến khi rước một ông ỷ ra thờ, còn có nhiều lệ ngạch khác. Làng đi chọn ỷ, làng vào thăm ỷ… tuần nào tiết ấy gia chủ phải có cơm rượu thết làng. Và những lúc trở trời trái gió, ông ỷ ăn không ngon miệng, gia chủ lại phải sửa lễ ra đình kêu đức thượng đẳng vuốt ve cho ngài, thì sự phí tổn còn biết đến đâu là hạn. Những người đến lượt nuôi ỷ, trong hai năm trời,
    lúc nào cũng phải canh cánh lo sợ, chẳng khác nuôi ông tướng giặc trong nhà. Bao giờ ỷ ra đến đình, bấy giờ mới là vững dạ.

    Mười một tháng hai, chính là ngày làng ấy tế ỷ.

    Những năm ngày ấy lỡ có mưa gió, việc tế phải cử hành vào lúc nhá nhem. Hôm nay vì trời nắng ráo, cho nên công việc cũng hơi chậm chạp một chút.

    Ánh nắng ra khỏi sân đình. Mây đỏ rực rỡ ở đám chân trời phía tây phản chiếu lại bầu không gian trước đình, như thêm vẻ tưng bừng cho bóng cờ quạt.

    Trong đình dần dần đông thêm. Tuần phu, hương lý, quan viên tế, đàn bà, trẻ con, lần lượt từ trong cổng làng tiến ra.

    Trên ngọn tre của mấy làng xa tít, mặt trăng từ từ tiến lên giữa trời. Ánh trăng vằng vặc chiếu xuống khu đồng. Lúc này người đã đông nghịt. Ngoài những ông mũ cao, áo rộng xúng xính, thêm có những ông thắt lưng bó que, ăn bận rất gọn ghẽ.

    Nào giáo, nào mác, nào gậy tầy, mã thò, nào những bó đuốc nứa bó sẵn, dài ba, bốn thước trở ra, các vật ấy nghênh ngang tựa khắp tường đình, giống như những khi người ta dự bị khí giới để đi đánh cướp.

    Một hồi tù và rúc mau. Tiếng trống cái thủng thẳng điểm trong đầu làng hòa với tiếng hò reo của lũ con nít. Đôi cũi mới chăng thừng màu đỏ và một vài lá cờ đã rước anh em ông lợn ra đến cửa đình.

    Cuộc tế bắt đầu khi đôi cũi ấy đặt ngang hàng nhau ở trước tiền tế.

    Giữa lúc tiếng kèn, tiếng trống xen tiếng hưng bái làm vang trong đình, tôi có ý hỏi trong hai con lợn trong cũi, con nào là anh, con nào là em. Người ta đáp rằng: cái đó còn quyền ở đức thượng đẳng. Hễ đức thượng đẳng phù hộ giáp nào, thì lợn của giáp ấy sẽ được là anh, bây giờ chưa thể biết trước. Thì ra làng này tuy to, nhưng chỉ chia ra làm hai giáp: giáp Đông và giáp Đoài. Hai con lợn nghiêm chỉnh ngồi trong cũi kia là của mỗi giáp một con. Đôi vật ụt ịt ấy tuy không có sự huých tường, nhưng mà những người can hệ đến nó, đương vì nó tranh ngôi trên ngôi dưới.

    Trong đình vừa dứt hai tiếng lễ tất rất dài và lớn, trống cái nổi lên thùng thùng.

    Các bó đuốc nứa nhất tề châm lửa. Giáo dài, mác nhọn, gậy tầy, mã thò nhất tề theo bọn trai trẻ khỏe mạnh kéo đến vây quanh đôi cũi.

    Ba hồi trống cái vừa kết liễu bằng ba tiếng cuối cùng, hai người lăm lăm cầm hai con dao sáng choang chặt các then cũi. Đôi cũi tức thì tung ra từng mảnh. Đám người vây ở quanh cũi đều giải vòng vây lùi xa ra ngoài. Tuy là thân thể béo ị, mọi ngày đi đứng rất khó nhọc, nhưng lúc này, sau một trận kinh hoảng vì sự cầm tù, đôi lợn trong phút vừa được tháo cũi, đều cắm đầu chạy bằng cả năng lực của trời phú cho.

    Người ta không bắt và còn đuổi thêm cho nó chạy mãi ra ngoài đồng ruộng.

    Trong đình trống càng thúc dữ, tù và nổi như ếch kêu. Dưới ánh sáng trắng trong của mặt trăng, các bó đuốc đùng đùng bốc lửa.

    Trống cái trong đình thình lình im bặt. Một hồi chiêng bu bu tiếp theo. Giáo mác, gậy, gộc nhất tề theo đám đuốc lửa đùng đùng kéo xuống giữa đồng.

    Khu đồng quanh đình thành một bãi chiến trường kịch liệt. Tiếng người chạy huỳnh huỵch và giáo gậy chí chát đụng nhau, làm cho bầu tịch mịch trong cánh đồng không trở nên một xứ có loạn.

    Thừng đâu? Ai cầm thừng? Đem đến đây mau!

    Tiếng hô vừa dứt, luôn đến tiếng kêu eng éc.

    Anh về giáp ta, anh về giáp ta rồi!

    Giữa những tiếng reo vui như bắt được giặc, một đám người hùng dũng khiêng một con lợn từ phía đồng xa lên đình. Con vật đã bị chém gãy một chân, máu vẫn ròng ròng chảy xuống. Một nửa số người theo lợn lật đật kéo về trong làng. Còn một nửa nữa vẫn xông xáo đuổi lợn ở dưới đồng ruộng.

    Thế là năm nay anh về giáp Đoài.

    Một ông người làng bảo với chúng tôi như thế, và ông còn cắt nghĩa thêm:

    Theo tục làng tôi, hễ con lợn nào được bắt về trước thì được làm anh, con lợn nào bị bắt về sau thì phải làm em.

    Tôi toan hỏi làm anh có được hương hoa gì không, thì ông đã nói tiếp:

    Lát nữa, làng tôi lại còn tế một tuần nữa. Lợn anh được làm cỗ chính tiến, cúng đức thượng đẳng; lợn em phải để vào cỗ tùy tiến, cúng các bộ hạ. Tuy trong bốn năm, năm nào giáp tôi cũng được vào cỗ chính tiến…

    Coi mặt ông, hình như có vẻ đắc ý, vì cả hàng giáp nhà ông đã được có lợn làm anh.

    Ngô Tất Tố
    Báo Con Ong, Số 27, ngày 6 tháng 12 năm 1939

    Để giúp bạn hiểu rõ hơn về nội dung, sau đây là phần chú thích của chương 1. Mời bạn nghe cùng BÚC CÁC:

    Chú thích 1: Chấp sự: Giúp việc.

    Hết chương 6.