“”KHỐN NẠN! KHỐN NẠN THAY CHO HẮN!””: TIẾNG THÉT TUYỆT VỌNG CỦA NGƯỜI TRÍ THỨC THỪA “”Hắn cau mày, nghiến răng, vò nát sách mà mắng mình như một thằng khốn nạn… Khốn nạn! Khốn nạn thay cho hắn! Bởi vì hắn chính là một thằng khốn nạn! Hắn chính là một kẻ bất lương! Sự cẩu thả trong bất cứ nghề gì cũng là một sự bất lương rồi. Nhưng sự cẩu thả trong văn chương thì thật là đê tiện. Chao ôi! Hắn đã viết những gì? Toàn những cái vô vị, nhạt phèo, gợi những tình cảm rất nhẹ, rất nông, diễn một vài ý rất thông thường quấy loãng trong một thứ văn bằng phẳng và quá ư dễ dãi. Hắn chẳng đem một chút mới lạ gì đến văn chương. Thế nghĩa là hắn là một kẻ vô ích, một người thừa. Văn chương không cần đến những người thợ khéo tay, làm theo một vài kiểu mẫu đưa cho. Văn chương chỉ dung nạp những người biết đào sâu, biết tìm tòi, khơi những nguồn chưa ai khơi, và sáng tạo những cái gì chưa có… Hắn nghĩ thế và buồn lắm! Còn gì buồn hơn chính mình lại chán mình? Còn gì đau đớn cho một kẻ vẫn khát khao làm một cái gì mà nâng cao giá trị đời sống của mình, mà kết cục chẳng làm được cái gì, chỉ những lo cơm áo mà đủ mệt? Hắn để mặc vợ con khổ sở ư? Hắn bỏ liều, hắn ruồng rẫy chúng, hắn hy sinh như người ta vẫn nói ư? Đã một vài lần hắn thấy ý nghĩ trên đây thoáng qua đầu. Và hắn nghĩ đến câu nói hùng hồn của một nhà triết học kia: ‘Phải biết ác, biết tàn nhẫn để sống cho mạnh mẽ’. Nhưng hắn lại nghĩ thêm rằng: ‘Từ rất đáng yêu, rất đáng thương’.”” – Trích Đời Thừa của Nam Cao- Đoạn trích này từ truyện ngắn “”Đời Thừa”” của Nam Cao không chỉ là tiếng lòng Hộ tự dằn vặt, mà còn là nỗi ám ảnh day dứt về bi kịch của người trí thức trong xã hội cũ. Hắn, bằng những lời tự vấn gay gắt, đã chạm đến tận cùng của đau đớn khi nhận ra chính mình phản bội lý tưởng. Những từ ngữ như “”thằng khốn nạn””, “”kẻ bất lương””, “”đê tiện”” không chỉ là sự tự sỉ vả, mà là lời kết tội chính xác cho tội lỗi lớn nhất của một nghệ sĩ: sự cẩu thả trong văn chương. Hộ ý thức rõ giá trị đích thực của nghệ thuật nằm ở sự “”đào sâu, tìm tòi, khơi những nguồn chưa ai khơi””. Vậy mà, thực tế phũ phàng đã biến hắn thành kẻ “”vô ích””, “”người thừa””, chỉ có thể tạo ra những thứ “”vô vị, nhạt phèo”” để mưu sinh. Đây chính là bi kịch đỉnh điểm của một tài năng bị hiện thực nghiền nát. Nỗi buồn của Hộ còn là sự chua xót khi đối mặt với bản thân đã tha hóa. “”Còn gì buồn hơn chính mình lại chán mình?”” Câu hỏi tu từ ấy là tiếng lòng chung của biết bao trí thức tài năng nhưng bất lực trước gánh nặng cơm áo, trước sự giằng xé giữa lý tưởng và thực tại trần trụi. Đoạn trích này là một tiếng kêu xé lòng của tâm hồn đang bị xé nát. Nó không chỉ là lời tự thú mà còn cho thấy Nam Cao đã đi sâu vào khám phá bi kịch của người trí thức, những con người sống thừa trong một xã hội không dành chỗ cho những giá trị cao đẹp. Hộ, với khát khao cháy bỏng nâng cao giá trị đời sống, cuối cùng lại bất lực trước miếng cơm manh áo. Lời thì thầm “”Từ rất đáng yêu, rất đáng thương”” dù giữ lại phần nhân tính cuối cùng, nhưng lại càng đẩy Hộ vào bế tắc, không thể dứt bỏ gánh nặng để sống trọn vẹn với lý tưởng. Tất cả đã vẽ nên một bức tranh nghiệt ngã: Nam Cao, bằng ngòi bút sắc lạnh và đầy châm biếm, đã không chỉ “”khóc cho những người đau khổ”” mà còn vạch trần những nguyên nhân sâu xa đã tạo nên nỗi đau ấy. “”Đời Thừa”” là lời cảnh tỉnh chua chát về giá trị cuộc sống, về ý nghĩa của sự tồn tại khi con người không thể sống trọn vẹn với những gì mình tin tưởng. Nó mãi là áng văn chương day dứt, ám ảnh người đọc về một kiếp người bị hoàn cảnh đày đọa, buộc phải trở thành “”thừa”” trong chính cuộc đời mình.