ĐOÀN THỊ ĐIỂM: NỮ SĨ TÀI DANH VÀ SỰ UYÊN BÁC VƯỢT THỜI ĐẠI Nhắc đến những tài năng lỗi lạc trong lịch sử văn học Việt Nam, không thể không nhắc đến Đoàn Thị Điểm (1705-1748), người con gái của thôn Trung Phú, xã Giai Phạm (nay là Hiến Phạm), huyện Văn Giang, tỉnh Hưng Yên. Với biệt danh dân gian ưu ái đặt cho bà là “”Trạng Giữa”” cái tên vừa thể hiện nguồn gốc làng quê, vừa khẳng định tài năng kiệt xuất của Đoàn Thị Điểm đã vượt qua những khuôn khổ xã hội đương thời để khẳng định trí tuệ và phẩm hạnh của mình. Đoàn Thị Điểm sinh ra trong một gia đình có truyền thống học thức, là con gái của hương cống Đoàn Doãn Nghi và mẹ họ Vũ. Từ nhỏ, bà cùng người anh trai Đoàn Doãn Luân đã được ông bà ngoại, quan Thái Lĩnh Bá, hết mực dạy dỗ. Khác với quan niệm “”trọng nam khinh nữ”” phổ biến thời phong kiến, Đoàn Thị Điểm sớm bộc lộ niềm say mê đèn sách, dù biết phận nữ nhi khó có thể tham gia thi cử, đỗ đạt. Nhờ tư chất thông tuệ, bà nhanh chóng nổi tiếng với khả năng văn chương vượt trội, sáu tuổi đã đọc thông nhiều sách sử Trung Quốc. Tiếng tăm của Đoàn Thị Điểm vang xa đến mức “”Tràng An tứ hổ”” bốn danh sĩ nổi tiếng kinh đô thời bấy giờ gồm Nguyễn Công Thái, Nguyễn Bá Lân, Vũ Diệm và Nhữ Đình Hiền, đã có lần tìm đến nhà bà để “”thử tài””. Đoàn Thị Điểm, với sự tinh tế và thông minh, đã cho người bưng ra một khay trầu cùng câu đối đầy ẩn ý: “Đình tiền thiếu nữ khuyến tân lang” ( Dịch: Trước sân thiếu nữ mời ăn trầu) Câu đối này khéo léo dùng chữ “”thiếu nữ”” mang nghĩa “”gió nhẹ”” hoặc “”cô gái””, và “”tân lang”” vừa là “”trầu cau”” vừa là “”chàng rể mới””, tạo nên hai tầng nghĩa đầy thách thức. Bốn vị danh sĩ đã phải “”nghĩ nát óc”” mà không thể tìm ra vế đối hay, đành phải cáo từ. Không chỉ vậy, ngay cả danh sĩ lừng lẫy Trạng Quỳnh cũng phải “”bó tay”” trước những câu đối hóc búa của bà. Tương truyền, khi Trạng Quỳnh đến nhà đòi vào lúc Đoàn Thị Điểm đang tắm, bà đã đọc ngay câu đối: “Da trắng vỗ bì bạch” (Nghĩa là: “bì” là da; “bạch” là trắng; “vỗ bì bạch” là câu thành ngữ, nó mang ý tượng thanh, đồng thời còn ngụ ý thách thức, trước sự nhòm ngó của chàng trai, nữ nhi thấy bất tiện mà ra vế đối thể hiện thái độ không bằng lòng) (Trích trong sách Hiền Tài Thay Đổi Quốc Gia)Câu này không chỉ mang ý tượng thanh mà còn thể hiện thái độ không bằng lòng của nữ nhi trước sự nhòm ngó. Trạng Quỳnh bối rối, đành phải cáo lý ra về. Lần khác, trên đường đến phố Mía, Đoàn Thị Điểm tiếp tục ra câu đối khiến Trạng Quỳnh phải cúi đầu bái biệt: “Lên phố Mía, gặp cô hàng mật. Cầm tay kẹo lại, hỏi thăm đường.” Tài năng của Đoàn Thị Điểm còn được thử thách trong một sự kiện quan trọng cấp quốc gia. Năm Long Đức thứ 3 (1734), vua Lê Thuần Tông đã mời Đoàn Thị Điểm giả làm cô gái bán nước để đón tiếp đoàn sứ thần Trung Quốc. Khi sứ Tàu có ý trêu ghẹo, chế giễu dân tộc ta bằng câu đối: “An Nam nhất thốn thổ, bất tri kỷ nhân canh?” (dịch: Một tấc đất An Nam, không biết bao nhiêu người cày?) Cô hàng nước Đoàn Thị Điểm đã đáp lại đầy trí tuệ và khí phách: “Bắc quốc đại trượng phu, giai do thử đồ xuất!” (dịch: Các trượng phu phương Bắc, đều ở nơi ấy mà ra cả!) Vế đối này không chỉ thể hiện sự thông minh, hóm hỉnh mà còn khẳng định bản lĩnh, trí tuệ của người phụ nữ Việt Nam, khiến sứ Tàu vừa kinh ngạc, vừa xấu hổ và từ đó không dám trêu ghẹo con gái nước Nam nữa. Nhắc đến Đoàn Thị Điểm, không thể bỏ qua tác phẩm đỉnh cao đã làm nên tên tuổi bà: Chinh Phụ Ngâm. Dựa trên nguyên tác Hán văn của Đặng Trần Côn, bản dịch Nôm của Đoàn Thị Điểm, với 412 câu theo lối song thất lục bát, không chỉ là một kiệt tác văn chương mà còn là “”cuốn nhật ký tâm hồn”” của người chinh phụ, thể hiện sâu sắc tình cảm, đức hạnh và trí tuệ của người phụ nữ Việt Nam thế kỷ XVIII. Ngoài ra, bà còn để lại tác phẩm “”Tục truyền kỳ”” bằng chữ Hán. Đoàn Thị Điểm không chỉ là một nữ sĩ có thi tài lỗi lạc, với lời thơ tao nhã, đài các, bóng bẩy đầy âm điệu, mà còn là một phụ nữ mẫu mực, hiếu thảo và đầy nghĩa khí. Cuộc đời và sự nghiệp của bà là minh chứng sống động cho tài năng và trí tuệ vượt thời đại, để lại dấu ấn sâu đậm trong lòng hậu thế.