Khi gỗ rừng có chiều hướng vơi dần, Đề liền nghĩ tới con đường sản xuất làm ra của cải. Dù chỉ là lý thuyết.
Cây y nghĩ đến đầu tiên là mì. Đây là một cây trồng rất quen thuộc của người dân vùng kháng chiến. Thời chiến tranh, ở miền rừng núi Trường Sơn – Tây Nguyên, mì là một cây nuôi người kỳ diệu, dễ trồng, hợp với đất rừng nguyên sinh. Nhổ một cây lên lấy củ, phải trồng lại mấy lóng hom giống cho người đến sau có cái mà ăn tiếp. Một cách hành xử đầy chất nhân văn nhân ái.
Cán bộ kháng chiến cũ cũng yêu mì, nhân dân Tây Nguyên cũng hết mực yêu mì, quý mì, thậm chí là nghiện các món ăn từ rau mì. Củ mì ăn cứu đói giáp hạt, ủ thành rượu cần, góp vui trong các hội làng, việc làng. Lá mì, chế ra khá nhiều món trong bữa ăn thường ngày, các món không thể thiếu trong các cuộc lễ hội. Người Tây Nguyên từ xa xưa đã có món ăn truyền thống rất phổ biến ở các hội làng mà nguyên liệu chính là lá mì non. Dù đói dù no, ăn các món ấy là nhớ đời, như thấm vào máu thịt.
Cái món lá mì của người dân Tây Nguyên lâu dần cứ như một nét ẩm thực đặc sắc của miền ba zan đất đỏ. Có kỹ sư nông nghiệp còn khẳng định lá mì là loại rau xanh có tỷ lệ đạm thực vật vào loại cao, là một nguồn bổ sung dinh dưỡng rất tốt cho con người.
Phổ biến và đáng nhớ nhất trong các món ăn từ lá mì với người Tây Nguyên là a-nhăm kờ-tê, cũng gọi là kờ-tê pơ lang.
Lá mì non hái cả đọt được rửa sạch, vò kỹ thái hoặc giã nhỏ là nguyên liệu chính cho món a-nhăm-kờ-tê. Để thêm vị đắng, người ta cho một ít lá đu đủ non, ít quả cà đắng. Ngoài ra có thể cho thêm nắm lá yao (loại dây leo còn gọi là rau ngót rừng), là thứ lá cho vị ngọt của mì chính và tạo màu xanh lá cho món ăn.
Khi nấu món a-nhăm-kờ-tê, tùy điều kiện, người Tây Nguyên đơn giản chỉ bỏ thêm cá cơm khô, cá hấp rồi ninh kỹ. Phổ biến nhất vẫn là nấu với mắm nhét.
Mắm nhét thường làm bằng cá trắng nước ngọt loại nhỏ tầm một đến hai ngón tay, có nguồn gốc từ sông Mê Công. Loài cá này giống như cá linh, thường theo sông về vùng Bắc Tây Nguyên vào các tháng mùa khô. Khi quả gòn bung bông, cá nhét về nhiều nhất, to nhất. Con cá được rửa sạch, phơi trên những hòn đá lớn dại nắng chừng hai ba hôm cho ráo bớt nước. Cắt ống lồ ô để lại một mắt, rửa sạch, hơ lửa cho khô, cũng vừa để sát khuẩn. Cho cá vào chặt ống, nút lá chuối hoặc lá rừng, ngoài cùng dùng tro bếp nhào nước cho nhuyễn trít kín miệng ống, tạo sự yếm khí hoàn toàn trong ống mắm. Các ống mắm được để ở góc nhà, kho lúa qua một thời gian thì tự lên men và chín. Cá mắm nhét lên men hơi nặng mùi, người ăn quen thì có cảm giác thơm nồng. Mắm ấy được cất trữ để nấu dần, ăn dần. Hai cách ăn cá nhét phổ biến là tẩm gia vị, cuốn lá rừng nướng nguyên con mà ăn hoặc nấu món lá mì đắng.
Nơi không có mắm nhét thì có thể nấu lá mì với thịt bò, thịt heo, lòng gia súc. Có điều kiện hơn thì nấu món a-nhăm-kờ-tê với thịt hộp là nhất hạng.
Khi nồi nấu đã chín nhừ, người ta thêm bột gạo vào, đến lúc a nhăm kờ tê trở nên sền sệt là được. Bột gạo thì giã mịn loại gạo ngâm nước để ráo từ trước. Gia vị vừa đủ, vếch ra lá khộp (cây dầu lá to) chia đều cho từng người ăn. Thời trước, những hội làng quá đông, không đủ bát thìa, người Tây Nguyên thường vếch món a-nhăm-kờ-tê vào tấm lá dầu đồng bản rộng, phiến dày, rồi dùng những ngón tay bốc ăn.
Đó là món ăn phổ biến trong các lễ Pơ thi, đám tang, các hội lớn…
Ngoài ra lá mì còn được làm thành món trộn hoặc món xào cũng là những món ăn được ưa thích.
Với món trộn, lá mì được luộc kỹ, vắt kiệt nước, trộn đều gia vị, thêm hạt đậu phộng, hạt mè hoặc hạt bí đỏ rang thơm giã dập.
Lá mì xào có thể thêm lòng gà, cá cơm, thịt ba chỉ, cà đắng, lá đu đủ, gọi là món xao la pơ lang.
Độc đáo nhất là món nộm lá mì. Đây là món đã có sự cải tiến của người Kinh theo hướng tiếp biến văn hóa ẩm thực trong quá trình giao thoa văn hóa ở Tây Nguyên. Lá và đọt mì vò kỹ, luộc chín vắt khô, hành phi dầu mỡ, lá rau thơm, bì heo, đậu phộng rang giã dập, bột ngọt, tí nước mắm ngon, cơ bản như vậy. Tất cả trộn đều, có thể ăn với cơm hoặc nhậu. Đó là món ăn bình dân mà hấp dẫn bởi sự dai dòn, vị bùi, mùi thơm của lá của gia vị.
Với đất Tây Nguyên, lá mì gòn truyền thống như hồn cốt máu thịt.
Việc trồng mì vì vậy hễ xướng lên là đồng tâm.
Chưa trồng đã thấy nắm chắc phần thắng trong tay!
Đề, xuất tiền đi các tỉnh tầm mua hom giống mì gòn, rồi làm cái lễ lớn: Lễ đón nhận hom mì. Đó là cái lễ trọng đại, có mặt cán bộ tỉnh, cán bộ huyện, cán bộ Liên hiệp, đặc biệt đích thân ông Quyết từ Hà Nội vào dự. Có diễn văn phát biểu của cấp trên, có đại diện các xã ý kiến. Cuối cùng những cái hom giống ấy về đến làng thì khô mất gần nửa. Trước đó, những cánh rừng nguyên sinh đã được chặt hạ, cày xới bạt ngàn theo mệnh lệnh, theo hoạch định từ cấp có thẩm quyền.
Vụ mì trên đất rừng mới khai phá dẫu sao cũng rất tốt. Cổ nhân bảo “khoai đất lạ”. Khoai mì đất lạ cũng lúc nhúc củ, dù chẳng phải chăm bón phân tro gì.
Vụ mì coi như thắng lớn.
Những năm sau, không hiểu lý do gì, ông Quyết bị điều sang công tác ở một đơn vị khác của Trung ương. Ông vẫn là Trung ủy, danh tiếng và quyền uy vẫn lớn, nhất là đối với vùng Tây Nguyên; nhưng lại là nơi không có quân, không có việc cụ thể. Ngồi ở thủ đô, ông cứ nhớ vời vợi về Đăk Mơ. Đó như là trận chiến dở dang. Ở đó có đệ tử Đề, có các chiến hữu xưa, có đồng bào lao khổ thân gần như ruột thịt. Thời chiến tranh, vùng Đăk Mơ có bốn con người như huyền thoại, nghe nói đó là những biệt danh do thượng cấp trên khu đặt cho: Quyết, Tâm, Chiến, Thắng. Những biệt danh ấy trở thành những cái tên lừng lẫy ở căn cứ, nó làm lu mờ và quên hẳn tất cả tên do cha mẹ đặt từ khi ra đời.
Ông Chiến, ông Thắng thì đã hy sinh trong cuộc chiến, họ như hóa thân vào dân tộc, hóa thân vào đất nước, như là cái giá của hòa bình thống nhất. Bốn người, bây giờ chỉ còn lại ông Quyết, ông Tâm. Ông Tâm cũng đã già. Ông từng là lãnh đạo có hạng sắt đá trong tỉnh. Bây giờ đã nghỉ hưu, lại về làng kháng chiến xưa.
Hồi trước, ông Tâm ở Tây Nguyên được mấy năm, khi vợ mất trong hoàn cảnh chiến tranh thì cưới nữ du kích người dân tộc thiểu số. Ông thành ra một người bản xứ từ trong máu thịt. Thời chiến, về làng ông cứ ngực trần đóng khố, chân đất lên rừng lên rẫy với bà con. Ông ăn bốc cũng giỏi chẳng thua kém gì người làng. Nói chuyện bằng thổ ngữ lại rành rọt, kẻ lạ không nhận biết được ông là người Kinh. Đồng bào dân tộc thiểu số Tây Nguyên yêu thương ông như người anh em cật ruột. Nghỉ hưu, rời chức vụ ở tỉnh, ông Tâm vội nhào ngay về làng. Ai cũng thương. Ai cũng nhớ. Ấy vậy nhưng thằng Đáo ở thành phố lại chẳng bao giờ đoái hoài đến ông. Với ông Tâm, hắn hời hợt như không. Hình như Đáo dỗi hờn nghĩ bị ba bỏ rơi suốt thời tuổi thơ, mà cưới bà hai mãi trên hóc núi.
Ở Hà Nội, hàng ngày ngồi buồn, nhớ Tây Nguyên ông Quyết lại viết thư. Lá gửi Liên hiệp, lá gửi riêng cho Đề, lá gửi cho lãnh đạo huyện, lá gửi ông Tâm, lá gửi cho lãnh đạo tỉnh. Toàn những lời tâm huyết gan ruột về mô hình Đăk Mơ, về đồng bào Đăk Mơ. Trong những bức thư ấy, ông chỉ đạo sát sao mọi công việc từ xa.
Những nhắc nhở.
Những định hướng.
Những tâm tư…
Ông Quyết nhắc phó tiến sĩ Đề phải nghĩ thêm trồng cây gì, nuôi con gì trên đất ấy để dân có thể giàu nhanh. Như động thái đáp đền ân nghĩa một thời kháng chiến!
Đề vắt óc mãi.
Cuối cùng thì chọn tiếp được cây cà phê.
Cây cà phê được người Tây Phương di thực về Đông Dương vào cuối thế kỷ 19. Nó đã nhanh chóng bám rễ vững vàng trên đất rừng Tây Nguyên.
Theo lý luận của Đề, cà phê là cây có nguồn gốc ở rừng nhiệt đới, mọc dưới tán đại thụ. Chỉ cần ánh sáng tán xạ là cây sống tốt. Chúng có thể cộng sinh trong những cánh rừng. Nhất là thứ rừng non sau khai thác.
Thế là Đề bố trí cho ông Quyết đứng lớp thuyết giảng tập huấn trồng cà phê dưới tán rừng. Theo bài giảng, có thể trồng cà phê dưới bụi le. Họ ra thao trường đào những hố nhỏ cạnh gốc le và trồng vào đó một gốc cà phê. Lý luận là, khi nhỏ, cây cà phê sẽ được bụi le che bóng đỡ cháy nắng, khi cà phê lớn vượt le, có thể chặt bụi le dùng vào việc khác, lợi ích được cả mấy đường.
Rất tiếc, cà phê trồng dưới bụi le quả là èo uột. Mấy năm ông Quyết vào kiểm tra, cây sống leo ngoeo chẳng được mấy quả. Ông nghĩ, bọn này chỉ lo chặt gỗ, không lo trồng cây.
– Một lũ ăn hại. – Ông Quyết nổi nóng quát om sau khi đi thăm vườn cà phê về.
– Anh buồn nỗi gì ạ! – Đề chưa hiểu thượng cấp gặp vấn đề gì mà tỏ ra thất vọng thế. Mà ông thì quá liêm khiết, không dễ dùng lợi lộc ưu đãi mua chuộc làm mát lòng được.
– Chúng mày chỉ lo chặt cây rừng lấy tiền. Cà phê thì bỏ giãi!
– Dạ, nhiều điều chưa được thấu đáo. Để em tổ chức lớp tập huấn, anh chỉ giáo thêm cho kỹ càng ạ.
Nghe vậy, ông Quyết như hạ hỏa, hả dạ mát lòng.
Cơn buồn bực trong ông mau chóng lắng xuống.
Đặt chân đến Tây Nguyên là ông Quyết như con choi choi ngồi không yên. Ông đi về làng cũ. Ông đi thăm chiến trường xưa.
Rừng này, đất này mà bảo đói sao được.
Cơ bản vẫn là phải huy động được sức người.
Vẫn phải là khí thế!
Là chiến dịch!
Phải lập đại công trường!
Làm lớn, buộc phải có máy móc cơ giới khai hoang, phải chia đôi lực lượng, các ban ngành phải vào cuộc. Nghĩ vậy và ông Quyết rất đắc chí.
Đầu tiên ông ra một quyết định buộc công ty Cơ Giới tỉnh chuyển đại bản doanh về Đăk Mơ. Lập tiền phương trên rừng.
Trở ngại lớn là ông Vị, giám đốc công ty Cơ Giới lại là một người công thần, ông trải qua kháng chiến, bị thương, rồi tập kết ra Bắc, lại có học chẳng kém thua ai. Đang yên vị ở tỉnh lỵ, là công ty của cả tỉnh, bỗng chốc xuống làng xuống xã nằm, thành ra chẳng biết nó là công ty của ai. Ông không tuân lệnh. Lại đánh tiếng: Liên hiệp Đăk Mơ trực thuộc ai? Quả là câu hỏi khó! Làm điểm rất nhiều ưu đãi, rất nhiều quyền, nhưng không rõ đó là đơn vị thuộc cấp nào quản lý.
Nghe vậy, ông Quyết nổi đóa dọa thu thẻ Đảng của ông Vị. Người ta đồn ông đã từng thu thẻ của một số người rồi. Ông Vị thì vẫn tảng lờ, chỉ điều xuống đại công trường có mấy cái máy ủi, mấy cái máy cày ậm ạch. Một động thái cho có.
Sức máy hạn chế thì dùng sức người. Ông Quyết lệnh cho tất cả các cơ quan tỉnh, các cơ quan huyện, các đơn vị hành chính chia đôi nhân lực xuống công trường.
– Nếu cần thì cơ quan đóng hết cửa lại. Xuống công trường vừa cuốc đất vừa giải quyết việc hành chính. Tôi tin chẳng chết ai!
Trước phán quyết của ông Quyết chẳng một lời nào ho he. Cơ quan tỉnh không đóng cửa nhưng thay nhau đi công trường như “phu phen tạp dịch” thời xưa. Mà quả thật mọi việc cũng ổn. Chẳng ách tắc gì. Chỉ có điều, dân văn phòng đi làm rẫy nó đài các thế nào ấy. Họ lêu khêu, đã quen cạo giấy rồi, đào đất chẳng bằng nông dân làm ráng. Thỉnh thoảng rỗi rãi lại bày biện đổi gà đổi chó nhậu nhẹt bét nhè.
Ông Quyết thì ra công trường với cái gô cơm nguội, cá chuồn khô. Đến bữa ăn, bọn tỉnh huyện lủi đâu hết, mình ông ngồi dưới bóng cây cố nhai cho xong bữa. Dân Liên hiệp thấy vậy cũng chỉ im lặng, chẳng đứa nào dám ngỏ lời mời mọc cơm thịt.
Khi đã có mặt bằng rồi, ông Quyết soạn giáo án trồng cà phê trên đất Đăk Mơ Thượng. Xong thì ông triệu tập cán bộ toàn Liên hiệp về tập huấn đầu bờ.
Theo bài của ông Quyết, hố cà phê đào rộng tám mươi, sâu tám mươi phân, xúc lên gần cả khối đất. Nghĩa là những cái hố to bự, sâu hoắm, gấp đôi gấp ba quy chuẩn bình thường. Ông lý giải, hố sâu, lúc cà phê còn nhỏ, lọt thỏm phía dưới sẽ đỡ nắng đỡ gió, lại có độ ẩm cao không phải tưới nước.
Nghe giảng, cả tập hợp người im thin thít.
Bỗng có một kẻ nói ngang:
– Trồng thế may ra thu được lá cà phê!
– Thằng nào đấy! Nó ở đơn vị nào? – Ông Quyết chỉ tay, trừng mắt.
Người mới phát biểu là ông Năm Khải.
Ngứa tai, nói phứa rồi ông lủi.
Là người trồng cà phê vào loại kiên trì trong vùng, ông Khải không tin. Vợ chồng ông nguyên là cựu chiến binh, thương binh, ở đồng bằng Khu Năm. Ông là tù binh thời chống Mỹ, bị giam mấy năm ở nhà tù Phú Quốc. Năm một chín bảy hai được trao trả tại sân bay Thiện Ngôn, tỉnh Tây Ninh. Sau hòa bình vì đời sống khó khăn quá vợ chồng ông lên vùng Đăk Mơ Thượng làm thuê. Góp được chút tiền nào ông tích cóp mua dần đất đai để đó. Ngày đi làm thuê kiếm cái ăn, đêm sáng trăng vợ quay nước chồng xách tưới cà phê suốt đêm. Là tưới chăm sóc trong mùa khô cho những cây cà phê trong thời kỳ kiến thiết cơ bản. Mỗi năm chỉ dám trồng hai mươi cây cà phê. Trồng dần, tăng dần diện tích đến đâu chắc đó. Đến cà phê kinh doanh thì lại khổ nữa. Mỗi năm chỉ tưới hai đến ba lượt đón hoa đón quả, nhưng phải tuân thủ đúng lịch đúng bài, phải có thời điểm phân hóa mầm hoa cây cà phê mới cho hoa đậu quả. Tưới phải đồng loạt, trăm cây nghìn cây cùng lúc, hoa mới nở đồng đều, quả mới chín cùng đợt.
Cái giếng nước quay tay phải bốn chục vòng dây mới lôi lên được một thùng nước, không thể mở rộng diện tích cây trồng ồ ạt được.
Biết tin Liên hiệp tập huấn kỹ thuật trồng cà phê mới, chắc là hiện đại, đỡ khổ hơn, Năm Khải hồ hởi đến nghe với mục đích tiếp thu cái mới, hầu cứu khổ cứu nạn.
Nhưng nghe chưa xong đã thấy thất vọng, nói bỉnh và chuồn!
Để đảm bảo thành công, ông Quyết giao cho lãnh đạo Liên hiệp, lãnh đạo huyện mỗi người trồng làm mẫu năm cây cà phê đeo biển tên vào gốc như người trồng cây lưu niệm. Ông đề ra thuyết “Nở Hoa sen”. Nghĩa là từ người mẫu, cây mẫu này, nhân ra người khác cây khác. Sau thì ông lại muốn đẩy nhanh bằng thuyết “Đâm cành, nảy nhánh” nghĩa là lan ra trong các cụm kinh tế – kỹ thuật xã.
Ngồi từ Hà Nội mà ông cứ đau đáu về rừng, về cà phê Đăk Mơ.
Những bức thư của ông được Đề tập hợp in thành cuốn sách với nhan đề “Thư gửi Đăk Mơ” cho cán bộ viên chức, công nhân lao động học tập.
Đó như là cái bùa hộ mệnh của Đề đối với các cấp; như một loại ý chí pháp luật; lại là cái bùa làm say mê lòng tin của ông Quyết với sự nghiệp Đăk Mơ.
Để giúp bạn hiểu rõ hơn về nội dung, sau đây là phần chú thích của chương 6. Mời bạn nghe cùng BÚC CÁC:
Chú thích 11: Người Miền Trung, Tây Nguyên quen gọi cây sắn là Khoai Mì hoặc cây Mì.
Chú thích 12: Trong cách gọi của người dân tộc thiểu số Tây Nguyên, có ba loại cây pơ lang, lá có cuống dài, thùy lá xếp hình chân chim, mọc cách xung quanh cành và thân. Đó là cây gạo, cây bông gòn và cây sắn cao (gọi là mì gòn).
Chú thích 13: Còn gọi là “can nhét”.
Chú thích 14: Cây công nghiệp giai đoạn trồng mới trước tuổi khai thác kinh doanh gọi là thời kỳ kiến thiết cơ bản; cao su là 7 năm, cà phê là 3 năm.
Hết chương 6.