Một buổi chiều muộn tại cánh đồng hợp tác xã Hòa Bình, ánh nắng cuối tháng năm đã dịu đi, nhuộm một màu vàng cam lên những luống ngô xanh mướt trải dài tít tắp đến tận chân trời. Gió thổi nhè nhẹ, mang theo mùi đất ẩm, mùi lá ngô non và chút hương hoa dại thoang thoảng. Khôi đang cặm cụi sạc cỏ trong một luống ngô cao quá đầu gối, từng nhát cuốc dứt khoát, đều đặn. Mồ hôi lấm tấm trên trán, thấm ướt vạt áo đã bạc màu. Cậu miệt mài đến nỗi không để ý thời gian, chỉ biết đôi tay vẫn thoăn thoắt làm việc. Bỗng, một tiếng gọi lanh lảnh vang lên từ phía cuối cánh đồng, kéo Khôi thoát khỏi dòng suy nghĩ miên man: “Cán bộ ơi! Nghỉ thôi, trời tối rồi!” Khôi ngẩng mặt lên, nheo mắt nhìn về phía tiếng gọi. Đó là nhóm các chị em hội phụ nữ đang vác cuốc trên vai, cười nói rộn ràng khi đi ngang qua. Một cô gái trong nhóm, dáng người nhỏ nhắn nhưng nhanh nhẹn, với nụ cười tươi rói, nói vọng thêm: “Anh Khôi siêng quá! Hay tối anh qua nhà chị Diễm ‘xạc’ dùm chị ấy đám cỏ trước nhà được không?” Cả nhóm phụ nữ phá lên cười khúc khích, tiếng cười giòn tan vang vọng khắp cánh đồng. Diễm, cô góa phụ trẻ tuổi với khuôn mặt bầu bĩnh và đôi mắt đen láy, bỗng đỏ bừng mặt, vội vàng đập nhẹ vào vai cô gái vừa trêu chọc: “Mày cứ ghẹo cán bộ, người ta qua thật chị biết làm sao!” Một cô gái khác, tinh nghịch hơn, lên tiếng: “Thì đừng có khóa cửa là được rồi!” Cả nhóm lại được dịp cười phá lên lần nữa, tiếng cười vang cả một góc trời chiều. Lúc này, Khôi cũng đỏ bừng mặt, ngượng nghịu gãi đầu cười khổ, không dám lên tiếng đáp lời. May sao, anh Tư, một người đàn ông trung niên với vẻ mặt nham nhở nhưng hiền lành, đang đứng gần đó, vội nói đỡ hộ: “Thôi, để anh qua làm dùm Khôi được không?” Cả nhóm hội phụ nữ bĩu môi, rồi lẳng lặng đi mất, tiếng cười vẫn còn vương vấn trong không khí. Khôi quay qua, cười hiền như thầm cảm ơn anh Tư: “Thôi ta về anh Tư ơi!” Anh Tư cũng cười trêu: “Ừ, chứ ở đây trời tối, mấy cô ấy ăn sống cán bộ đấy!” Cả hai cùng cười xoà rồi vác cuốc lên vai, bước đi trên con đường đất nhỏ giữa những luống ngô cao vút, thân ngô lay động xào xạc theo làn gió hoàng hôn. Phía xa, những bóng người lầm lũi vác cuốc, vác liềm, dáng đi mệt mỏi nhưng đều đặn, nối đuôi nhau trở về sau một ngày lao động vất vả. Ánh nắng cuối ngày trải dài trên cánh đồng, tạo nên những vệt bóng dài đổ xuống con đường, như những nét vẽ buồn trên bức tranh chiều tà. Tiếng cười nói của các chị em phụ nữ đã xa dần, chỉ còn lại tiếng bước chân thầm thì của Khôi và anh Tư, cùng tiếng gió thổi qua những rặng tre rì rào ở phía xa. Khôi mới được cử về xã này chưa lâu nên chưa được cấp nhà riêng. Anh ở tạm tại trụ sở ủy ban xã, một căn phòng nhỏ nằm cuối dãy hành lang, vừa là nơi làm việc vừa là chỗ nghỉ ngơi. Mở cánh cửa văn phòng hợp tác xã, Khôi bước vào, căn phòng nhỏ với chiếc bàn làm việc cũ kỹ kê giữa phòng. Anh đặt cuốc xuống, ngồi phịch lên chiếc ghế gỗ, thở phào một hơi, cảm nhận sự mệt mỏi thấm vào từng thớ thịt. Đúng lúc đó, anh Hùng, thủ trưởng của Khôi, một người đàn ông trung niên với dáng vẻ nghiêm nghị nhưng ánh mắt hiền từ ghé qua. Khôi vội vàng bật dậy, đứng thẳng người, chào thủ trưởng theo điều lệnh. Hùng gật đầu đưa tay chào nhẹ, rồi đưa cho anh một tệp tài liệu dày dặn. “Này Khôi, có thư ngỏ điều động theo chính sách ‘Đổi Mới’ này. Cậu đọc đi rồi tuần sau báo lại tôi có tham gia không nhé.” Khôi nhận lấy tập tài liệu, cảm ơn vị thủ trưởng. Sau khi Hùng đi khuất, Khôi mở bao tài liệu ra. Trên tờ giấy đầu tiên, tiêu đề in rõ ràng, nổi bật: “Tự do trong kinh tế mới”. Khôi nhíu mày, đọc kỹ từng dòng, từng chữ. Những khái niệm mới mẻ, những chính sách thay đổi, dường như đang mở ra một con đường khác, một tương lai khác cho đất nước. Anh cố gắng hiểu, cố gắng hình dung, nhưng sự mệt mỏi sau một ngày dài dầm nắng dãi mưa ngoài đồng khiến đầu óc Khôi quay cuồng. Sau khi tắm rửa qua loa, Khôi kéo chiếc ghế bố được cấp ra giữa phòng. Anh ngả mình xuống, đôi mắt nhìn lên trần nhà, vẫn không ngừng suy tư về nội dung tài liệu đọc hồi chiều. “Tự do trong kinh tế mới”… nó là gì? Khác với “Độc Lập” mà ông lão từng kể trong giấc mơ của cậu bé Khôi ngày xưa như thế nào? Sự mệt mỏi sau ngày làm việc vất vả ngoài đồng khiến Khôi thiếp đi lúc nào không hay, mang theo những câu hỏi chưa lời đáp, lạc vào cõi mộng. Khôi lại mơ. Lần này, khung cảnh quen thuộc hiện ra trước mắt, con đường lạ lẫm thơm lừng mùi hương sen và gỗ trầm, ánh đèn lồng dịu nhẹ hắt ra từ căn nhà sàn nhỏ. Ông lão râu tóc bạc phơ, trán cao, chòm râu dài trắng muốt như cước, vẫn ngồi thong thả dưới hiên nhà, nụ cười hiền từ nở trên môi. Ông lão ngẩng đầu lên, ánh mắt lấp lánh nhìn Khôi, rồi khẽ cất tiếng, giọng nói vẫn ấm áp như ngày nào: “Lâu rồi không thấy cháu ghé chơi. Coi bộ lớn nhanh quá nhỉ!” Khôi cúi chào, giọng đầy kính trọng: “Dạ, cháu chào ông ạ: “Anh lúng túng gãi đầu, một nụ cười khổ hiện trên khuôn mặt đã hằn lên vài nét cứng cáp của tuổi trưởng thành. “Cũng mười lăm năm rồi, ông nhỉ?” Ông lão gật đầu, nụ cười trên môi càng thêm hiền hậu. “Phải, mười lăm năm rồi đấy, cháu ạ.” Ông từ tốn đưa tay chỉ vào chiếc ghế đối diện. “Cháu ngồi đi.” Khôi rón rén ngồi xuống, cảm giác như một đứa trẻ nhỏ trước người lớn. Ông lão nâng bình trà lên, dòng nước nóng hổi chảy ra từ vòi ấm, tỏa hơi nghi ngút. Vừa rót trà, ánh mắt ông vẫn tập trung vào tách trà đang rót dở, ông khẽ hỏi: “Lần này cháu lại có thắc mắc gì nữa sao?” Ông đặt chén trà lên phía bàn trước mặt Khôi. Khôi đưa hai tay đỡ lấy chén, khẽ cúi đầu nói nhỏ: “Dạ, cháu cảm ơn ông.” Anh lại gãi đầu, vẻ mặt hơi ngượng nghịu, ánh mắt đăm chiêu nhìn vào chén trà, như thể đang tìm kiếm câu trả lời trong làn khói bốc lên. “Dạ, cháu thật sự cũng có chút thắc mắc ạ. Hôm nay cháu nhận được một tài liệu về ‘Đổi mới’ và ‘tự do trong kinh tế mới’. Mấy năm qua cháu đã quen với hợp tác xã rồi, bây giờ…” khôi ngập ngừng: “ ‘Tự Do’ theo kiểu ‘Đổi mới’ này cháu không hiểu lắm.” Ông lão lại cười lớn, tiếng cười sảng khoái vang vọng khắp căn nhà sàn, xua đi chút căng thẳng trong lòng Khôi. Ông đặt chén trà xuống, khẽ thở dài một hơi, ánh mắt xa xăm nhìn ra phía hồ sen đang tỏa hương. “Tự do, à… Chuyện này…” Ông lại nhấp một ngụm trà, rồi giọng kể từ tốn cất lên, trầm ấm và đầy suy tư: “Chuyện này là một khái niệm còn mong manh hơn, nhưng lại là khát vọng mãnh liệt nhất của mọi kiếp người… Tự Do.” Ông lão trầm ngâm một chút rồi nói tiếp: ”Trong những buổi bình minh của thời đại mới, con người đã bắt đầu nhận ra chân lý ấy một cách rõ ràng hơn bao giờ hết. Trên vùng đất Châu Mỹ xa xôi, những con người dũng cảm đã viết nên Tuyên ngôn Độc lập của họ, trong đó, họ tuyên bố một cách đanh thép rằng: ‘Mọi người sinh ra đều bình đẳng, tạo hóa cho họ những quyền không ai có thể xâm phạm được; Trong những quyền ấy, có quyền được sống, quyền tự do và quyền mưu cầu hạnh phúc.’ Với họ, Tự do cá nhân (Liberty) là một quyền hiển nhiên, một phần không thể tách rời của sự tồn tại con người. Đó là quyền được tự do tư tưởng, tự do ngôn luận, tự do theo đuổi cuộc sống theo cách mình muốn, không bị sự can thiệp quá mức của chính quyền chuyên chế. Họ chiến đấu để giành lấy Tự do khỏi ách cai trị của một vị vua xa xôi, một chính phủ không còn đại diện cho ý nguyện của họ.” Ông lão ngưng lại, từ tốn nhấp một ngụm trà. Khôi, với vẻ mặt đầy tò mò và khao khát được hiểu, buột miệng hỏi: “Vậy còn với Việt Nam thì sao ạ?” Ông lão mỉm cười hiền từ, nhưng rồi, giọng ông lại chuyển sang một nỗi niềm khác, một nỗi niềm đã hằn sâu vào tâm khảm của dân tộc Việt Nam. “Tuy nhiên, hỡi cháu trai, Tự do của dân tộc ta, của con người Việt Nam, lại mang một ý nghĩa bi tráng và cấp bách hơn rất nhiều. Với chúng ta, Tự do, trước hết và trên hết, là sự giải phóng cả một dân tộc khỏi ách nô lệ. Nó không phải là một khái niệm trừu tượng về quyền cá nhân khi đã có một nhà nước tự do, mà là sự vật lộn, là cuộc đấu tranh sinh tử để thoát khỏi xiềng xích thực dân.” Ông lão ngước nhìn trần nhà, ánh mắt như đang thấy lại hình ảnh những tháng năm đen tối, khi cả một dân tộc bị xiềng xích: “Dưới ách đô hộ của thực dân Pháp, dân tộc ta đã mất đi tất cả mọi quyền tự do cơ bản nhất của một con người. Họ cướp đất, cướp nước, cướp cả quyền được nói tiếng nói của mình. Tuyên ngôn Độc Lập năm 1945 đã vạch trần tội ác của chúng, không chỉ là tội cướp nước, mà còn là tội tước đoạt mọi Tự do của con người: ‘chúng lập ra nhà tù nhiều hơn trường học’, ‘chúng thẳng tay chém giết những người yêu nước của ta’, ‘chúng ràng buộc dư luận, thi hành chính sách ngu dân’. Hạnh phúc nào có thể mưu cầu khi con người không được tự do nói, tự do học, tự do đi lại, tự do sống một cuộc đời có phẩm giá?” Giọng ông lão trở nên dứt khoát, vang vọng như tiếng trống trận. “Vì vậy, Tự do trong Tuyên ngôn của chúng ta là tiếng thét của cả một dân tộc đòi lại sự giải thoát khỏi những xiềng xích cụ thể, tàn bạo đó. Nó là quyền được sống một cuộc đời không bị bóc lột, không bị tù đày vô cớ, không bị ngu dân, không bị biến thành súc vật lao động. Và điều quan trọng hơn cả, nó là sự thể hiện cao nhất của tự do ý chí tập thể, ý chí của toàn dân tộc Việt Nam quyết không cam chịu làm nô lệ, quyết đứng lên tự mình định đoạt vận mệnh, dẫu phải hy sinh cả máu xương và tính mạng.” Khôi gật gật đầu vẻ tâm đắc, ánh mắt sáng lên như vừa vỡ lẽ điều gì đó sâu sắc. Rồi anh nói thêm, giọng đầy vẻ tò mò: “Dạ, vậy còn ‘Đổi mới’ thì sao ạ?” Ông lão mỉm cười hiền từ, đặt chén trà xuống bàn. “À… Thời gian trôi qua, lịch sử đổi thay, và khái niệm Tự do cũng tiếp tục được định hình trong dòng chảy phát triển của đất nước.” Ông lão đưa tay ra, như đang chạm vào những chuyển mình của thời đại: “Khi đất nước bước vào giai đoạn Đổi mới, Tự do lại mang một hình hài mới, phù hợp với hơi thở của thời cuộc, nhưng vẫn vẹn nguyên giá trị cốt lõi.” “Đổi mới đã mang đến một cuộc cách mạng trong lĩnh vực kinh tế, và đó chính là sự mở rộng Tự do mạnh mẽ nhất,” ông lão phân tích, giọng điệu đầy hào sảng. “Từ một nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung, nơi mọi hoạt động sản xuất, kinh doanh đều bị bao cấp và kiểm soát chặt chẽ, Đổi mới đã phá vỡ những xiềng xích đó, trao trả tự do kinh tế cho người dân. Người dân được khuyến khích làm giàu, được tự do sản xuất, buôn bán, lựa chọn nghề nghiệp, thành lập doanh nghiệp tư nhân. Sự ‘Tự Do’ này đã giải phóng một nguồn năng lượng khổng lồ trong xã hội, tạo nên sự phát triển thần kỳ của đất nước.” Khôi tỏ vẻ khó hiểu, khuôn mặt thoáng chút băn khoăn. “Dạ, con thấy là hợp tác xã cũng rất hiệu quả mà, đâu còn ai phải chịu đói đâu ông? Cứ như hiện tại con thấy ổn định hơn.” Ông lão nở nụ cười hiền hậu, ánh mắt đầy kiên nhẫn nhìn Khôi. “Ôi cháu trai của ta. Khi con người có Tự do kinh tế, họ mới có nhiều lựa chọn hơn trong cuộc sống. Họ có thể mua sắm những gì mình muốn, lựa chọn nơi ở tốt hơn, cho con cái học hành ở những trường chất lượng hơn, và tự do đi lại, học tập, làm việc ở nước ngoài. Điều này, mặc dù không phải là Tự do chính trị theo nghĩa phương Tây, nhưng lại là một bước tiến khổng lồ trong việc mở rộng Tự do cá nhân trong đời sống thường nhật của mỗi người dân. Họ có nhiều cơ hội hơn để theo đuổi ước mơ, để phát triển bản thân, để lựa chọn một cuộc sống mà họ mong muốn.” Khôi gật gù, vẻ mặt vẫn còn chút suy tư, nhưng ánh mắt đã ánh lên sự thấu hiểu. Tuy nhiên, anh vẫn còn một nỗi băn khoăn. “Dạ, cháu hiểu rồi nhưng chưa biết thực tế như thế nào, không biết là cháu có nên tham gia vào phong trào đi ‘kinh tế mới’ này không?” Ông lão từ tốn hỏi lại, ánh mắt đầy vẻ thăm dò: “Cháu đã đọc qua tác phẩm ‘Tắt đèn’ của Ngô Tất Tố chứ?” Khôi gật đầu, giọng dứt khoát: “Dạ, cháu được đọc từ hồi mới giải phóng rồi ạ.” Ông lão gật đầu, giọng ông đầy trăn trở, như đang hồi tưởng về một thời đã qua: “cháu có thể thấy rõ nhất khát vọng Tự do trong những tác phẩm hiện thực phê phán trước Cách mạng. Ngô Tất Tố trong Tắt đèn đã phơi bày một cách trần trụi sự thiếu Tự do đến cùng cực của người nông dân dưới chế độ cũ. Chị Dậu, một người phụ nữ hiền lành, lương thiện, lại bị dồn vào bước đường cùng, phải bán con, bán chó, thậm chí bán mình để đóng ‘sưu’. Đó là sự thiếu Tự do đến mức bị tước đoạt cả quyền làm người, quyền được sống một cuộc đời có phẩm giá. Tác phẩm ấy chính là tiếng kêu xé lòng đòi Tự do khỏi áp bức, bóc lột.” Khôi nhìn ông lão, ánh mắt đăm chiêu, hỏi gặng: “Vậy ông ơi, cháu có nên tham gia không ạ?” Ông lão cười, nụ cười vẫn hiền từ nhưng chưa kịp trả lời thì một tiếng loa phát thanh quen thuộc chợt vọng lại từ xa, tiếng loa rè rè như tiếng ong vỡ tổ, báo hiệu một ngày mới đang đến. Cùng lúc đó, khung cảnh xung quanh Khôi bắt đầu nhòa đi, ông lão chợt tan biến, để lại một khoảng lặng đầy gợi mở trong không gian. Khôi bừng tỉnh, tiếng kèn quen thuộc của buổi tập thể dục sáng sớm khiến anh giật mình. Mồ hôi nhễ nhại trên trán, anh nhanh chóng vệ sinh cá nhân rồi chạy ra sân tập trung cùng mọi người. Sau nửa tiếng vận động dưới ánh nắng ban mai, Khôi cảm thấy thoải mái hơn, cơ thể dường như được giải tỏa sau những suy tư nặng nề của giấc mơ. Anh trở lại phòng, ngồi xuống chiếc bàn làm việc cũ kỹ. Ánh mắt anh đăm chiêu nhìn vào tờ giấy kêu gọi tham gia “Kinh tế mới”, vẫn còn đặt trên mặt bàn, như cố nhớ lại từng lời ông lão đã nói trong giấc mơ đêm qua. Những câu hỏi về “Tự do” và “Đổi mới” vẫn còn đó, nhưng giờ đây, chúng không còn mơ hồ như trước. Giấc mơ đã gieo vào lòng Khôi một hạt mầm của sự lựa chọn, một con đường mới đang chờ anh quyết định. Khôi từ tốn mở nút thắt trên cuốn sổ tay đặt kế bên ra, từng chuyển động chậm rãi, dứt khoát như thể đang mở ra một phần ký ức sâu kín. Anh lật mở vài trang giấy đã ngả màu thời gian, những con chữ viết vội vàng, những nét vẽ nguệch ngoạc từ thuở niên thiếu hiện ra. Tay anh miết nhẹ lên hai mảnh vỏ gói sôcôla đã ép thẳng, cũ nhàu, bạc phếch màu thời gian, chỉ còn lờ mờ những đường vân xoắn ốc của vỏ bạc ngày nào. Chúng phẳng lì, mỏng manh, như giữ trọn những giấc mơ và lời hứa xa xăm từ một thời thơ ấu đầy biến động. Ánh mắt Khôi trầm ngâm, nhìn vào những kỷ vật cũ kỹ ấy, rồi từ từ chuyển hướng về tờ tài liệu “Kinh tế mới” trên bàn. Một sự tĩnh lặng bao trùm căn phòng, chỉ có tiếng gió nhẹ thổi qua khe cửa sổ. Đột nhiên, khóe môi anh khẽ nhếch lên thành một nụ cười nhẹ, rất khẽ, nhưng ánh mắt Khôi giờ đây đã trở nên rõ ràng, kiên định lạ thường, một sự quyết tâm đã được tôi luyện qua bao năm tháng. Anh đã có quyết định trong lòng.