NGUYỄN KHUYẾN: TỪ NGHỊCH CẢNH ĐẾN THI HÀO LỪNG DANH. Mỗi khi nhắc đến văn học Việt Nam trung đại, cái tên Nguyễn Khuyến (1835-1909) lại hiện lên như một biểu tượng của tài năng, ý chí và tấm lòng yêu nước, thương dân. Ông không chỉ là một thi sĩ lỗi lạc với biệt danh “”Tam Nguyên Yên Đổ”” mà còn là minh chứng sống động cho câu chuyện về ý chí vượt khó phi thường. Nguyễn Khuyến, tên thật là Nguyễn Thắng, sinh năm Ất Mùi (1835) tại làng Ngòi, Nam Định, nhưng cả cuộc đời gắn bó với quê cha là làng Yên Đổ, Hà Nam. Xuất thân trong một gia đình nhà Nho nghèo, từ nhỏ ông đã sớm bộc lộ tư chất thông minh hiếm có. Tương truyền, cậu bé Nguyễn Thắng không chỉ ham mê trò chơi dân dã mà còn sở hữu trí nhớ kỳ lạ và tài ứng đối thơ văn bẩm sinh. Có lần, ông đồ Huy ngạc nhiên khi thấy Thắng nhỏ tuổi đã thuộc và giảng nghĩa được thơ trong Kinh Thi, thậm chí còn biết cả bài “”Chặt gỗ đàn”” với ý nghĩa chế giễu quan lại. Sự thông minh, ham học ấy đã khiến người cha cảm động, đích thân truyền dạy và trao bút cho con, mở ra con đường học vấn cho một tài năng lớn. Cuộc đời Nguyễn Khuyến không phải là con đường trải hoa hồng. Năm 17 tuổi, ông thi hỏng, rồi cha mất, cảnh nhà càng thêm tiêu điều. Từ Nguyễn Thắng, ông đổi tên thành Nguyễn Khuyến (勸) – một cái tên chứa đựng khát vọng và ý chí phi thường. Ông chiết tự chữ “”Khuyến”” có chữ “”lực”” lớn (“”đại lực””), hàm ý nhắc nhở bản thân phải nỗ lực vượt bậc để thành đạt. Với ý chí “”đại lực”” ấy, Nguyễn Khuyến phiêu bạt, vừa tự học vừa dạy học, đỡ đần mẹ già. Ông được cụ nghè Vũ Văn Lý cưu mang, cho ăn học tiếp. Quả nhiên, công sức không phụ lòng người. Năm 1864, ông đỗ Giải nguyên trường Hà Nội. Sau vài khoa thi Hội không thành công, đến năm 1871, Nguyễn Khuyến xuất sắc đỗ cả Hội nguyên và Đình nguyên (Hoàng giáp). Từ đó, ông được kính trọng gọi là Tam Nguyên Yên Đổ, hoàn thành ý nguyện của cụ Phạm Văn Nghị khi xưa từng dặn dò.Câu chuyện vinh quy bái tổ của Nguyễn Khuyến, cùng với những giai thoại thi tài cùng Trần Bích San, càng tô đậm thêm vẻ đẹp trí tuệ và nhân cách của ông. Nguyễn Khuyến không chỉ nổi tiếng bởi con đường khoa cử hiển hách mà còn bởi cốt cách thanh cao, gần gũi. Thơ văn ông, dù là tiếng cười trào phúng nhẹ nhàng hay nỗi niềm thế sự, đều chứa chan nhiệt huyết và tấm lòng ưu ái trước thời cuộc. Cuộc đời và sự nghiệp của Nguyễn Khuyến là một bản giao hưởng giữa tài năng thiên bẩm và ý chí kiên cường. Ông là hiện thân của trí tuệ Việt, một con người đã dùng “”đại lực”” của mình để vượt lên nghịch cảnh, đạt đến đỉnh cao khoa bảng và để lại di sản thơ ca bất hủ, sống mãi trong tâm hồn người Việt.