Chương 1

Cuối cùng thì làng Dung Dé cũng bằng lòng với việc chuyển dời khỏi vùng Đăk Mơ Thượng, để xuống cư trú dưới thung lũng Đăk Mơ Hạ. Đó là cả một quá trình dày công thuyết phục của Tín, cũng lại nhờ lòng tin của già làng đối với anh. Ở đó người ta chuẩn bị đắp một hồ nước rộng lớn chưa từng có. Nghe nói, làng Dung Dé rồi sẽ bị ngập chìm tất cả khi nước đã dâng lên.

Thế là phải bỏ lại mảnh đất bao nhiêu đời ông bà tổ tiên đã cư trú.

Tiếc đấy, nhưng biết làm sao được.

Đăk Mơ Thượng là một thung lũng lớn, nằm giữa hai dãy núi cao sừng sững, chạy dài từ Bắc xuống Nam. Đến cuối lòng thung, dãy núi phía Đông bỗng tách ra một nhánh chạy về hướng Tây, có dáng phẳng, gọi là núi Thiên Thai. Dãy Thiên Thai như một cái bờ khổng lồ của trời đất, ngăn đôi tách biệt vùng Đăk Mơ Thượng và Đăk Mơ Hạ.

Giữa lòng thung Đăk Mơ Thượng là một vùng đất lởm chởm, với những đỉnh núi tròn vo hình bát úp, chạy dài lên đến thượng nguồn con nước Đăk Mơ. Càng đi lên, những ngọn núi bát úp càng cao càng to. Đất ấy thật khó để khai thác thành vùng chuyên canh nông nghiệp lớn. Địa hình phân cắt manh mún theo đồi núi mấp mô.

Ngược lại, Đăk Mơ Hạ, như một cái thung lũng lớn, khá bằng phẳng, nằm giữa chân núi Thiên Thai và hai dãy núi dài mở rộng ra về phía hạ lưu.

Một đêm cả làng thao thức. Già Hoen ngồi bên bếp lửa ngậm tẩu thâu canh. Gió rào rạt. Trời đầy trăng sao. Những vầng mây xám trắng, treo lơ lửng trên nền trời như dịch chuyển về hướng nam xa xôi. Chưa có cuộc dời làng nào lại xao xuyến đến vậy. Thời chiến tranh, cũng có khi cả làng phải chạy đấy, là vào rừng với bộ đội, du kích và cán bộ kháng chiến. Đi khỏi làng mà lòng nhẹ tâng thanh thản như không hề có chuyện gì lớn xảy ra.

Có thời làng bị đại dịch, các già làng, thầy pháp cũng phải đi tìm chỗ khác, xin giàng đất giàng rừng làm nơi cư ngụ, rồi chọn ngày nghe ngóng điềm lành từ những tiếng chim rừng mà chuyển làng đến đất mới. Việc chuyển làng như vậy thường không quá xa, không quá khó nhọc. Chẳng có gì đáng lo nghĩ lưu nhớ mãi trong đời.

Già Hoen đã xuống Đăk Mơ Hạ, đã xem làng mới tái định cư rồi. Tất cả đã có sẵn. Nó là một cái làng xây giãn cách, nhà lợp tôn. Những ngôi nhà nhìn thì khang trang, nhưng mọi thứ quá chật chội bí bức. Cũng đành chịu thôi. Nhà xây nó vậy!

Vùng đất mới là một eo núi hẹp, kẹp giữa sườn dãy núi phía đông và nhánh Thiên Thai, nguyên là một đám rừng khộp, mọc đầy cây dầu, cà chít, thi thoảng có những đám lớn gỗ hương trắc cẩm lai… Người ta khai hoang trắng để lập làng. Một chủ gỗ tên Ký tìm ra đám gỗ quý lẫn trong rừng khộp, thì bí mật xin lập dự án tái định cư ở vị trí ấy.

Sáng sau, bất ngờ già Hoen lại bảo dân làng chưa đi vội. Tiếc những ngôi nhà đã gắn bó với bao nhiêu năm đời người, sao dễ dàng vứt bỏ làm vậy. Lại một ngày già lên rừng ngắm nghía, suy tính…

Trên cao có những bãi đất trống khá bằng phẳng, ẩn sau những lùm cây đại thụ, cỏ mọc um tùm. Có một hợp thủy nhỏ từ trên đỉnh núi chót vót luồn lách theo mạch đá, làm cho đất quanh năm dâm dấp ẩm ướt. Một gờ đất đội lên thành cái bờ lượn sóng, trữ lại ít nước trong. Đó là bãi nai. Mùa sinh sản bọn nai rừng thường tụ tập nhau về thành từng đàn tìm bạn tình cặp đôi gieo giống. Bình thường rất ít ai đến chốn hoang vu này.

Lên trên nữa, có cái Hang Voi. Là cái hang bằng đá rộng và cao hơn cái nhà sàn. Nghe người già xưa nói lại, thì lâu rồi, bọn voi rừng một đời lừng lững ngang dọc chốn rừng xanh, chẳng biết sợ bất kỳ một kẻ nào, khi đã già nua ốm yếu, biết oai danh mình đã hết, sức đã cạn, để được yên thân chúng bèn tách đàn, chui tọt vào cái hang ấy nằm nghỉ và chờ chết. Người xưa thấy vậy thì gọi là Hang Voi. Nhiều đời, Hang Voi linh thiêng lắm, chẳng ai giám đặt chân đến. Thời chiến tranh ác liệt, có lúc bộ đội trú ẩn rất đông trong cái hang ấy.

Già Hoen nghĩ, cái Hang Voi có thể chứa được cả làng. Nhưng ở trong đó thì bó bức lắm, sống cả đời sao được. Tốt nhất, cứ đưa những mái nhà lên Bãi Nai cất giấu tạm xem sao, sau lại tính.

Đêm.

Trăng sáng như ban ngày.

Theo lệnh của già Hoen, làng huy động thanh niên lực lưỡng khênh tất cả các mái nhà cũ sau khi đã cắt dây néo, đưa lên tận trên núi cao giấu ở Bãi Nai. Kiểu giống người ta úp những chiếc nón lá trên bãi cỏ. Phải mất mấy đêm, làng mới đưa hết được những mái nhà vào dấu trong rừng. Đó là một quá trình ngược lại với lúc làm mái lợp tranh dựng nhà.

Người Tây Nguyên làm nhà có hai công đoạn; sau khi dựng khung nhà xong thì để đó; họ tiến hành làm mái nhà dưới mặt đất, lợp tranh xong xuôi, cuối cùng huy động cả làng cùng khiêng mái nhà úp lên cái khung, buộc kỹ lại là xong.

Làng Dung Dé như trải qua một trận cuồng phong khủng khiếp.

Tất cả tan hoang xơ xác.

Các ngôi nhà chỉ còn những cái cột gỗ láng bóng trơ trọi dơ lên giữa trời xanh…

Đoàn người theo hàng dọc đi ra khỏi làng. Những con chó lẽo đẽo theo sau dáng hân hoan như một cuộc đi săn, một chuyến đi rừng. Những con trâu con bò lớn, mấy ngày trước đã được xỏ mũi buộc thừng. Mỗi gia đình xỏ mũi một con trâu hoặc bò đầu đàn, bằng cách dùng hai nhánh lồ ô một to một nhỏ luồn vào trong nhau; một đầu vót nhọn, xâu qua phần mềm cuối xương lá mía của con vật, luồn dây rừng vào làm cái vánh. Trâu bò đầu đàn được xỏ mũi thì hóa hiền lành, dễ điều khiển hẳn.

Thanh niên lực lưỡng ngoắc xà gạc1 trên vai đi trước. Tiếp đến trẻ choai choai dắt trâu bò mẹ, những con bê con nghé cứ thế đi theo. Kẻ mang gùi trên lưng, kẻ địu trẻ đằng sau đằng trước, dòng người dằng dặc lẫn với trâu bò lặng lẽ đều bước. Người già đi sau cùng, miệng luôn ngậm tẩu thuốc, chậm rãi miên man, lặng lẽ quan sát nghe ngóng. Cồng chiêng, ghè ché, những quả bầu khô, khố váy, hà bành, heo, gà, tất tật chất lên gùi lên vai. Dòng người cứ thế tiến bước, chẳng ai nói với ai câu gì. Người Tây Nguyên xưa nay vẫn vậy, hễ đi đường rừng thì tuyệt nhiên lặng im. Nói nhiều thì mệt, mất sức; lại bị lộ chuyện, giàng biết thì cản, rơ hung3 biết thì nguy hiểm. Giống hệt như những chuyến đi đổi hàng của người xưa dằng dặc xuyên qua những con đường muối từ rừng núi sơn nguyên xuống đến mạn biển xa lơ xa lắc vậy.

Ra đến đầu làng, già Hoen vô tình vấp phải một cái gì đó lấp ló trong bãi cỏ. Già ngồi lại một lúc. Nhìn kỹ thì ra một khúc gỗ nhỏ gồ ghề có dáng hình kỳ dị. Con chó già không đâu quay ngoắt lại hít hít rồi sủa vang. Lẳng lặng cầm lấy, già Hoen bỏ khúc gỗ vào chiếc gùi trên vai. Ôi dào, đó là vật kỷ niệm của ngôi làng, là Tơ Mong giàng rừng bày ra trước mắt già như một lời kết ước gì đó3.

Lặng lẽ luồn theo những lối mòn dưới tán cây cổ thụ rợp bóng, đoàn người dài hàng cây số tựa như một con trăn khổng lồ trườn mình nhọc nhằn leo dốc. Mái đèo phía bắc thoai thoải theo triền núi chạy dài, nên quãng đường như xa hơn, nhưng dễ đi hơn. Hai bên đường trên những gốc cây mục mọc lên những cánh nấm linh chi như hai bàn tay xòe màu nâu óng, trông rất bắt mắt. Nhưng mệt quá, đoàn người chẳng còn ai để ý đến mấy thứ của rừng. Thỉnh thoảng có con chồn hương giật mình chạy cuống cuồng lao cả vào đoàn người dài dặc. Nếu là lúc khác trong cuộc săn khối tay thanh niên đã kiếm được đồ nhậu.

Đi trong cánh rừng nguyên sinh thật khó hình dung được cung đường. Đi mải đi miết vẫn chưa hết độ cao. Phía trước ngày vẫn còn dài. Qua một con suối nhỏ ngang lưng chừng núi, cây bỗng đổ ngổn ngang không còn định hướng được lối đi. Những đoạn gỗ thẳng thớm đã bị lấy mất, đoạn cong queo vẹo vọ còn lại chất đầy bãi rừng. Cành cây xếp lớp còn tươi. Như vậy cây rừng mới vừa bị chặt hạ. Đây là những cuộc trộm gỗ rừng. Mà chẳng hiểu họ mang gỗ đi lối nào quá tài. Đường mòn mất vết, đoàn người phải phát cây tìm lối đi mới, rất cơ cực và mất thời gian. Điều đó đã làm lỡ kế hoạch ban đầu của già Hoen. Qua được bãi gỗ la liệt, trời vừa đứng bóng. Đến đỉnh dốc, cũng là lúc mặt trời nghiêng về tây. Cả đoàn người rồng rắn nghỉ tạm lại giữa rừng, dỡ cơm đùm trong giỏ tre ra. Bữa cơm đơn giản là tãi giữa những cái lá dầu lớn, dùng tay bốc chấm với muối cỏ thơm mà ăn.

– Giàng ơi. Chúng không còn biết sợ là gì nữa! – Im lặng suốt quãng đi, chừng như già Hoen không còn ngậm miệng thêm được nữa.

– Sao già làng? Già nói vậy nghĩa là sao?

– Chúng chặt cây ngổn ngang cả rừng đó!

– Ôi bây giờ khác rồi già ơi. Của rừng mà. Mình không chặt thì người khác chặt thôi – Một thanh niên an ủi.

– Sao lại nói vậy được! Ngày xưa, ông bà mình muốn chặt một cây rừng cổ thụ phải cúng xin giàng cây giàng rừng4, mới được chặt.

Việc ấy đúng quá.

Cây gỗ là của rừng.

Tức là của giàng rừng.

Cái gì cũng có chủ! Muốn chặt thì phải cúng xin giàng cho phép đã. Mà cây gỗ rừng theo truyền thuyết xưa là ngôi nhà của giàng trú ngụ. Cũng như con người vậy. Ai cũng có ngôi nhà của mình. Lại có nơi muốn chặt cây cổ thụ nào đó, đôi khi họ phải đổ máu chó vào cây cho giàng bỏ đi rồi mới chặt hạ cơ mà.

Thời mới khai thiên lập địa, giàng và người cùng chung sống với nhau trên mặt đất, đến khi xảy ra nạn “đại hồng thủy”, các giàng sợ nước ngập phải chạy hết lên rừng, trú ngụ trong các thân cây đại thụ. Con người từ đó theo giàng vào rừng mà nương tựa. Tất tật mọi thứ của con người đều nhờ hết vào rừng, rừng cho tất cả. Từ cây gỗ làm nhà cư trú, củi đốt sưởi ấm, ngọn đuốc sáng soi, đến củ mài mụn măng, con tôm con cá, con chim con thú đều của rừng cho.

Chẳng ai ham lấy nhiều.

Chẳng ai dám phá phách lãng phí.

– Chuyện xưa rồi già ạ – Lại một thanh niên phân trần – Bây giờ tiền nó khiến người ta làm tất cả mọi thứ. Làng mình không, chứ làng Chứt, làng Lơng, làng Kluh… già trẻ gì cũng đi chặt cây rừng hết. Họ có nhiều tiền rồi. Có tiền mua được nhiều thứ lắm!

Già Hoen buồn quá. Bây giờ, thời cuộc chả hiểu sao nữa. Xưa có xin cũng chỉ chặt ít cây đủ dùng thôi. Không ai chặt nhiều vậy. Không ai chặt bừa bãi ngổn ngang như vậy.

Tham quá.

Hết cây thì giàng rừng giàng cây còn biết trú vào đâu!

Chắc rồi sẽ bị giàng phạt thôi.

Tránh sao cho được!

Qua đỉnh đèo cao ngất là đến Dốc Mái Nhà. Con đường đi xuống dốc thăm thẳm. Trâu bò phải đi trước. Cái bọn bốn chân cứ choãi ra là đủng đỉnh nhẹ nhàng mà xuống. Người phải bám vào rễ cây cành cây mới vững bước được. Phía bên Dốc Mái Nhà đường đi quá hiểm trở, rừng cây vẫn còn rậm rạp y nguyên. Bóng mát tỏa kín cả một vùng rừng núi. Đó là mái che cho cái thung lũng thoai thoải dưới làng mới. Cánh rừng tuyệt đẹp làm sao!

Ngôi làng mới đường ngang lối dọc thẳng tưng. Mỗi căn nhà được cất trên một ô đất vuông vức. Nhà trệt tường xây lợp tôn. Bên cạnh có hố xí hai ngăn. Phía sau là căn bếp nhỏ. Sau nữa là ô đất làm chuồng gia súc gia cầm và trồng rau. Một nóc nhà trên núi, về làng mới được chia thành mấy căn hộ. Nhà nhỏ hơn nên phải ở ít người hơn.

Người tự nhiên tách nhau ra, không đùm đề như xưa nữa.

Phần ai riêng rẽ phận ấy.

Vẻ ngoài thì cũng khá tươm tất.

Mười nhà có một cái giếng đào, thành xây, nền láng bê tông sạch tưng.

Một ngôi nhà sinh hoạt cộng đồng cách điệu nhà rông, bê tông cốt thép, mái lợp tôn, tọa lạc ngay giữa cái sân bóng rộng rãi.

Làng Dung Dé như một làng tái định cư mẫu mực.

Để giúp bạn hiểu rõ hơn về nội dung, sau đây là phần chú thích của chương 1. Mời bạn nghe cùng BÚC CÁC:

Chú thích 1: Một loại dao có cán bằng gốc tre, gốc le; có phần cong có thể ngoắc lên vai khi đi rừng.

Chú thích 2: Một loại ma lai trong rừng. 

Chú thích 3: Tơ Mong là vật kỳ dị, người Tây Nguyên bắt gặp trong hoàn cảnh kỳ dị – như chó sủa, vô tình vấp phải… thì coi là vật quý của giàng đưa đến làm kết ước. Tơ Mong thường được để trong gùi, treo ở nhà rông của làng.

Chú thích 4: Giàng là thần, theo tín ngưỡng của người Tây Nguyên, hầu hết mọi thứ đều có giàng.

Hết chương 1