Mới gặp Hơ Thy lần đầu trong dịp đi khảo sát làng Dung Dé, Tín đã như bị hớp hồn. Một bông hoa rừng trắng ngần ngan ngát. Ở cô bé toát lên sự hồn nhiên, sự khéo léo thiên bẩm và nét duyên trời cho dịu dàng rực rỡ.
– Nàng tiên ơi. Để anh chụp cho em một kiểu ảnh nhé! – Tín tìm cơ hội tán nịnh.
– Ôi, anh chụp ảnh được hả? Thích quá! – Hơ Thy mừng quá reo lên một cảm xúc chân thật của người Tây Nguyên. Cô nhảy cẫng chân sáo một cách sung sướng.
Nghe nói thời người Tây Phá Lăng mới lên Tây Nguyên, dân xứ rừng rất sợ chụp ảnh. Họ lo bị hớp mất bóng, mất hồn. Nay thì được chụp hình coi như một diễm phúc.
– Nhưng phải chụp cho đẹp, không em bắt đền đấy!
– Em yên tâm đi. Người đẹp thế, kiểu gì ảnh cũng đẹp!
Việc chụp ảnh thành cái cớ cho hai người làm quen, chuyện trò cả buổi. Qua những câu chuyện, Tín như bị cuốn hút bởi những điều mới lạ từ ngôi làng ấy, vùng dân cư ấy.
Làng Dung Dé có đến hơn hai mươi nóc nhà. Giữa làng có ngôi nhà rông cao vút, đó là ngôi nhà chung của cả cộng đồng. Nhà rông nổi trội trong tất cả quần thể nhà sàn, đẹp nhất, to lớn nhất, hùng vĩ nhất. Đêm đêm, thanh niên, con trai chưa lập gia đình vẫn thường tụ tập về nhà rông đốt lửa vui chơi, nghe già làng kể chuyện thời xưa, kể khan chuyện trường ca huyền sử. Khuya thì cùng nằm ngủ lại canh làng. Nhà rông còn là nơi họp bàn chuyện làng, nơi xét xử những vụ việc xảy ra trong làng. Ở nhà rông, luôn để sẵn khí giới, giáo mác, ná lao, treo các bộ cồng chiêng quý, những chiếc trống quý của làng. Giữa sàn nhà rông là những bếp lửa, đêm đêm giữ hơi ấm cho ngôi nhà. Một góc cao của nhà rông thường treo chiếc gùi. Trong đó đựng các vật quý gọi là Tơ Mong. Người làng hễ gặp những vật kỳ dị, mẫu đá, khúc gỗ… có hình thù lạ, cảm giác lạ, hiện tượng lạ, được báo mộng trong một giấc mơ lạ… họ đều cho đó là Tơ Mong. Tơ Mong là vật làm tin của giàng, sự ngỏ ý về một giao kết thần bí nào đó với các giàng. Vật đó được cất giữ như một của quý hiếm, như bảo vật. Nhà rông là cái rốn của làng. Nó kết tụ mọi con người, là nơi trao truyền những niềm tin, những kết ước từ nhiều đời đến với mai sau…
Từ xa xưa, nhà rông được dựng trên một bãi đất rộng ở trung tâm làng. Ở đó ban đêm, mỗi địa điểm thường cột một con trâu đầu đàn, làm mối quần tụ đàn trâu của từng gia đình.
Những ngôi nhà sàn quây quần bên nhau, xúm xít vây lấy ngôi nhà rông như đàn gà con quây quanh gà mẹ. Trong mỗi ngôi nhà sàn quy tụ nhiều gia đình nhỏ. Mỗi gia đình có một cái bếp riêng, hình thành từ một khung gỗ nhỏ trên sàn nhà. Xung quanh bếp là những quả bầu khô đen bóng, đựng nước uống và phòng hỏa hoạn. Đêm đến, thành viên trong mỗi gia đình, chủ yếu là người già và trẻ nhỏ, những người đã lập gia đình, quây quần nằm ngủ trên sàn nhà quanh bếp lửa. Các cô gái chưa bắt chồng, thì nằm ngủ nơi gian cuối cùng của dãy nhà dài, ở đó có chiếc cầu thang nhỏ bắc xuống ngay hồi nhà làm lối đi riêng.
Phòng tiếp khách ở đầu hồi phía trước. Đó là một không gian khá rộng, ở giữa có một bếp lửa lớn. Khách đến nhà thì được tiếp chuyện ngay bên bếp than hồng. Phòng khách là nơi treo chiêng, dựng ghè của cả đại gia đình. Gian phòng ấy được trổ một ô cửa lớn, nối với sân sàn gỗ ngay đầu hồi nhà. Sân sàn là nơi đêm sáng trăng hoặc những buổi ban mai, con gái trong các gia đình ngồi dệt vải, hoặc đổi công xúm nhau giã gạo chày đôi. Lúa được đưa về từ kho ở rẫy, để nguyên cả vỏ trấu mà cho vào cối giã. Cối giã gạo là một đoạn gốc cây, khoét rỗng đầu nhỏ thành cái miệng, đầu to thành cái đế. Chày giã gạo đơn giản là một khúc cây kơ nia nhỏ, thẳng đuột, cỡ bằng bắp tay, cao tầm đầu người. Thường thì chỉ cây kơ nia mới được làm chày giã gạo. Khi bóc vỏ lúa, các cô gái dùng đầu ngọn nhỏ mà giã. Khi giã trắng cám, các cô lại cùng trở ngược, giã bằng đầu gốc to hơn.
Ngay trên sân sàn gỗ là một chiếc cầu thang nối đất. Đó là một đoạn thân cây gỗ tròn, được đẽo vát hai đầu để gác lên sàn và kê xuống đất một cách chắc chắn, tránh lăn lật. Một phía của cây gỗ được chặt vạc những bậc vừa bước chân cho người lên xuống. Cầu thang vừa là một công cụ để lên xuống ngôi nhà sàn, cũng là những thông điệp tinh tế của ngôi nhà!
Khi trong nhà có việc kiêng cữ, không muốn tiếp khách, người nhà sẽ vật lật úp cầu thang lại. Ý là không muốn tiếp khách, không muốn bị quấy rầy! Người ngoài thấy vậy thì không tiếp xúc, không gây phiền hà cho gia chủ.
Ban đêm, khi đã đi ngủ, cầu thang được rút lên trên sân sàn để phòng thú giữ, giặc cướp tấn công.
– Anh Tín ạ. Có dịp, mời anh vào làng dự đêm hội. Anh sẽ bị chìm vào một không gian hư ảo khác lạ.
– Nhất định anh sẽ có dịp. Nhưng em cứ nói sơ bộ đi.
– Rất khó diễn tả. Mọi sự sinh tử, vui buồn của người làng đều quẩn quanh trong vòng soang, dưới ánh lửa trại, nhịp cồng chiêng điệu trống. Rồi say tỉnh theo từng cang rượu cần…
Những ngày hội lớn như mừng năm mới, ăn lúa mới, giữa thảo nguyên, làng đốt lên một đống lửa lớn, rực rỡ ấm nóng. Khi màn đêm xuống, trăng rừng trải ánh vàng mơ trên cỏ. Rượu cần dậy men nồng nàn. Những dàn cồng chiêng nổi lên hư ảo. Mỗi người con trai mang một nốt nhạc, họ hiệp lòng vừa di chuyển nhảy múa, vừa gõ, tấu nên những bản nhạc của núi rừng đê mê lãng mạn. Người người nắm tay nhau bồng bềnh đưa trôi trên cỏ, theo nhịp âm thanh tiếng bổng, tiếng trầm ngân nga. Cứ như say, cứ như mê thật đấy, nhưng lại không ai nhầm với ai. Nam nữ thanh tân cứ nắm lấy tay nhau đắm đuối mà không hề mờ ám, không sàm sỡ, không dối gian trước giàng.
Cứ thế mà vui.
Cái vui trong trẻo thanh sạch…
Xa xưa, người làng có vẻ rất sợ máu. Hình như máu sẽ khiến ma lai ác quỷ ngửi thấy mà đến hại người. Đặc biệt, rất sợ đổ máu trong làng. Ăn bất kỳ con vật nào, người ta đều đập đầu và đốt. Nhỏ như con gà, để ăn thịt, người ta dùng vật cứng đập vào đầu cho chết, nhúng nước suối cho ướt hết rồi thui trên lửa cho nóng bốc hơi mà vặt sạch lông. Vật nuôi cũng như muông thú, muốn ăn thịt, đều đập đầu cho chết và thui trên lửa cho sém, rồi lăn ra bãi cỏ tạt nước lạnh vào cho hơi nước bay mù mịt mà cạo lông, mổ bụng. Việc giết thịt các con vật không ai cắt tiết, chọc tiết bao giờ.
Tất cả những con vật trước khi mổ phanh bụng đều được đưa qua ngọn lửa.
Rồi lại thui, lại nướng trên than lửa.
Lửa làm sạch.
Lửa làm chín.
Lửa làm thơm mọi món ngon…
Cá sông cá suối thì nướng lồ ô, nướng lá rừng cho chín, cho thơm mà ăn.
Duy chỉ những con trâu (con bò) trong nghi thức đâm trâu là phóng lao chọc vào tim cho chết. Máu chảy vào trong. Máu ngập ổ bụng!
Đâm trâu là một nghi thức hiến tế vừa linh thiêng, vừa kiêu dũng của người làng. Giữa bãi đất trống gần nhà rông hoặc ở bãi rừng gần nhà mả (tùy từng lễ hội), làng dựng một cột gơng, thường là cây pơ lang tươi chặt ở rừng về. Trên đó cột một cây nêu bằng lồ ô cao vút, gắn tua hoa tre phất phơ. Xung quanh có bốn cột gỗ vững chắc. Đó là cột đâm trâu của làng. Con trâu hiến tế, trước đó được tắm rửa sạch sẽ, được ăn ngon, thậm chí được uống rượu cần. Người ta vuốt ve nó cả đêm trước, tâm tư tình cảm gọi là “khóc trâu”. Con trâu đó là vật hy sinh thay cho con người hiến dâng lên giàng. Sáng ra trâu được tròng dây rừng từ cổ đến cột gơng, thành ra một quãng níu cho nó chạy vòng quanh một đường tròn có bán kính bằng sợi dây (gần giống như cách trâu kéo che mía ở đồng bằng).
Vào lễ hội, những chàng trai ngực trần đóng khố, tay cầm khiên, tay cầm giáo, nhảy múa tiến lùi theo nhịp cồng chiêng, nhịp trống. Họ nhứ giáo như múa. Nhún nhảy diễn xướng như người lựa thế võ. Con trâu quay tròn, người cầm lao vờn theo. Cứ thế xoay quanh cột gơng trong tiếng cồng chiêng, trống dục, tiếng hô hú huyên náo. Khoảnh khắc ấy, con trâu không còn là trâu nữa. Người đâm lao cũng không còn là họ. Tất cả như giàng nhập. Khi đã đủ cảm hứng, đủ siêu thăng, thình lình người trai phóng lao. Cú phóng nhằm thẳng ngực sát vai con trâu. Mũi dáo cắm sâu vào tim, con trâu quỵ xuống. Đó là cú đâm thiện nghệ, đưa đến nhiều may mắn cho cả làng.
– Ôi hay quá, thú vị quá! – Tín bật lên tấm tắc.
– Anh đừng khen giả nha! – Hơ Thy hơi nghi ngại.
– Ô, anh thích thật mà! – Tín thật thà xác nhận – Em cứ nói thêm đi. Cái cách làm ăn của làng thì sao?
– Ôi, lạc hậu lắm. Em không muốn kể đâu! – Hơ Thy bỡ ngỡ rụt rè.
– Không sao. Mọi thứ theo thời gian biết đâu nó lại tốt.
– Em nghĩ đó chỉ là lối trồng cấy tối cổ anh ạ. Có thể nay mai, người ta sẽ lãng quên nó. Nói vậy em vẫn thấy có chút gì nuối tiếc.
Với Tín hóa ra rất lạ.
Trong cái nhìn của người kỹ sư lâm sinh, đó là một lối canh tác mang tính sinh thái hài hòa bền vững.
Từ xa xưa, người xứ rừng Tây Nguyên phổ biến lối canh tác lúa cạn. Cách đơn giản là đến cuối mùa khô, chọn một khoảnh rừng, chặt những cây nhỏ, cây lùm bụi, để nguyên những cây đại thụ cao lớn theo một mật độ thưa tự nhiên. Chờ cho lá cành khô nỏ thì đốt. Sau đốt, cả đám đất ấy đầy tro than, sạch hết lá cỏ. Đất rừng tơi xốp nẩy lên màu mỡ. Rừng được đốt, coi như một lần diệt tiệt các loài côn trùng sâu hại. Những cây cao lớn bị cháy sém gốc, tựa như được dọn thực bì, được vệ sinh mầm bệnh, thiêu sạch mầm cỏ, hạt cỏ, chẳng những rất ít ảnh hưởng mà còn giúp cây rừng có đời sống tốt hơn. Không khai hoang, không đào gốc, không rà rễ, không vỡ đất. Đám rẫy mới vẫn còn những cây đại thụ, gốc cây, rễ cây vẫn nguyên lành trong lòng đất, cả bề mặt hầu như không bị tác động, cấu tượng đất không bị đào bới, không bị phá vỡ, màu không bị rửa trôi.
Đến một ngày, khi già làng thấy cây pơ lang trơn (cây bông gòn) xé quả bung bông như thả dù mang cái hạt nhỏ đen tròn như hạt tiêu bay đi khắp bãi rừng; hay nhìn dòng suối gần làng đã sủi nhiều bọt nước thì kêu tất cả mọi con dân vào rẫy tỉa lúa. Trên mảnh đất rẫy đã phát đốt sạch cỏ lá, một người đàn ông đi trước, chỉ cần dùng hai đoạn cây gỗ có đầu nhọn chọt nhẹ theo nhịp bước, người đàn bà đi sau, bụng mang một cái giỏ nhỏ đựng lúa giống, nhẹ nhàng bỏ vào mỗi lỗ vài hạt giống. Hạt lúa đã tra cứ nằm im trong đất. Yên chí, mấy hạt mưa thấm đất, lúa sẽ lũ lượt nẩy mầm vươn xanh. Đó là cách canh tác lúa tối cổ “phát đốt chọc tỉa”. Nương lúa hầu như rất ít cỏ, không phải tranh chấp dinh dưỡng và nắng trời, cứ thế mà tốt. Lúa rẫy chủ yếu là những giống dài ngày thân cao. Lúa thì con gái, lên đến tầm ngực người lớn. Thời chiến tranh, người ta có thể trốn trong đám lúa rẫy một cách an toàn.
Mỗi năm làm một mùa rẫy, khoảng 6 tháng, bắt đầu chớm mưa đến mùa khô thì lúa chín. Nó tuân thủ đúng một chu kỳ của những cỏ cây mang tính thời vụ trên đất cao nguyên. Lúa chín đúng vào mùa khô, thân lá, bông lúa, hạt lúa cứ thế phơi ra trong trời đất, cho đến khi khén thì mang gùi tuốt về kho (ngoại trừ những gốc lúa tốt, được cắt nguyên bông, về treo trong nhà rẫy làm giống cho vụ sau). Lúa rẫy cây cứng, ít bị đổ rạp, dé lúa dai, ít bị rụng rơi. Mỗi người mang một cái gùi nhỏ trước ngực, dùng đôi tay chai sạn nắm từng bông lúa tuốt lấy hạt khô nỏ, đem luôn vào kho trong rừng.
Người Tây Nguyên xưa không gặt lúa, không tuốt lúa và phơi lúa ở sân.
Họ sợ làm đau giàng lúa!
Đó là một phương thức canh tác hầu như cộng sinh với rừng rất kỳ diệu. Đầu tiên là đất không bị phá hoang, khu hệ sinh vật trong lòng đất rất ít bị ảnh hưởng, cấu tượng đất không bị đảo lộn, vi lượng của đất không bị rửa trôi. Gốc rễ cây rừng không bị đào bới tuyệt diệt, cơ hội nảy mầm tái sinh rất cao. Yếu tố luân canh bỏ hóa, cho đất nghỉ “hưu canh” theo chu kỳ canh tác, không khai thác kiệt mỡ màu của đất.
Người dân tộc thiểu số Tây Nguyên xưa không chiếm hữu, không sở hữu đất rừng. Họ chỉ “mượn đất” của rừng trong mấy vụ. Tầm ba bốn mùa, người trả lại đất cho rừng để đi mượn đám đất khác. Đất cũ sẽ lại mọc thành rừng mới. Đó là lối canh tác luân canh bỏ hóa tự nhiên, rất phù hợp trên đất rừng nguyên sinh, dựa vào tài nguyên rừng mà tồn tại. Trồng lúa cách ấy ít phải làm cỏ, không phải bón phân và rừng chẳng bao giờ mất. Thả hạt giống xong thì chờ ngày tuốt hạt. Năng suất của lúa rẫy chỉ tầm một tấn rưỡi mỗi héc ta. Năng suất tuy không cao, nhưng bù lại chất lượng, hương vị hạt gạo thì lại là điều lý thú tuyệt ngon. Lúa rẫy Tây Nguyên xưa hạt tròn, nấu cơm mềm dẻo, thơm mà tơi, không dính tay, cơm để nguội vẫn mềm dẻo. Người Tây Nguyên thời trước, khi không có bát đũa, cơm nấu xong cho ra rổ rá hoặc tấm lá cây lớn, để nguội nhón bằng tay mà ăn. Cơm gạo ấy không cần ăn với thức ăn cầu kỳ. Có thể chấm với muối cỏ thơm, muối é, ăn với rau xào, măng le, nấm rừng, cá nướng, thịt nướng… mà xong bữa.
Những điều ấy, có thứ Tín cũng đã biết, lại có thứ mới được nghe lần đầu.
Tất cả qua lời Hơ Thy hóa ma mị, hoang mơ như cổ tích.
Buổi nói chuyện với Hơ Thy đã cho Tín bao nhiêu điều thú vị về một miền quê, một vùng đất, một nền văn hóa, như được sống thêm một cuộc đời. Không ngờ một cô gái trẻ lại hiểu về làng đến như vậy. Một buổi giao tiếp ngẫu nhiên mà đầy bổ ích.
Đang lúc các xã thành lập cụm kinh tế – kỹ thuật, Tín nghĩ cô bé này sẽ được việc lắm. Anh tiến cử Hơ Thy về xã.