NGUYỄN BỈNH KHIÊM: VẦNG TRĂNG TRÍ TUỆ SOI RỌI ĐẠI VIỆT GIỮA LOẠN LY Trong vườn hoa hiền tài của đất Việt, cái tên Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491 – 1585) sừng sững như một ngọn cổ thụ, cội rễ bám sâu vào lòng đất Văn Hiến, tỏa bóng uyên thâm che chở bao thế hệ. Ông, với tên hiệu Bạch Vân cư sĩ hay được dân gian trìu mến gọi là Trạng Trình, là hiện thân của trí tuệ siêu phàm, của bậc kỳ tài thấu triệt lý số, và là một biểu tượng khí tiết thanh cao giữa buổi nhiễu nhương của non sông Đại Việt. Sinh ra ở làng Trung Am, Hải Dương, trong một gia đình có nền nếp Nho phong, Nguyễn Bỉnh Khiêm thừa hưởng thiên tư phi phàm từ người mẹ tài hoa, bà Nhữ Thị Thục – con gái quan Thượng thư Nhữ Văn Lan, tinh thông lý số và biết trước lẽ trời. Chính bà, bằng nhãn quan đặc biệt, đã chọn người cha chân chất của ông để sinh ra quý tử. Nguyễn Bỉnh Khiêm từ thuở ấu thơ đã bộc lộ sự thông minh tuyệt đỉnh, “”biết nói rất sớm”” và ghi nhớ kinh sách như in. Tuy nhiên, ông lại chọn con đường “”ẩn chí đợi thời,”” tuân theo lời dạy của bậc thầy. Giữa buổi đất nước loạn ly, khi triều Lê suy yếu, mặc dù tài năng đã chín, ông vẫn lặng lẽ chờ đợi, bỏ qua cả những khoa thi dưới triều Mạc mới hưng thịnh. Mãi đến năm 1535, khi xã tắc dần yên ổn, bậc kỳ tài ấy mới chịu lều chõng ứng thí. Trước kỳ thi Đình, ông đã tự tin ứng khẩu hai câu thơ bất hủ: “”Thần nhân bất thức nhân gian sự, Ngã thị tư khoa tất Trạng nguyên”” (dịch: Thần thánh biết gì về sự việc của người trần gian. Ta tin khoa này ta đỗ Trạng nguyên.), lời tuyên bố đanh thép của kẻ biết mình, biết thời. Quả nhiên, ông đỗ Trạng nguyên và được vời vào Kinh, nhanh chóng thăng tiến qua nhiều chức vị trọng yếu như Đông các hiệu thư, Hình Bộ tả thị lang, Lại Bộ tả thị lang, kiêm Đông các Đại học sĩ, và đặc biệt là người thầy dạy chữ cho Thái tử. Nhưng vang vọng hơn cả quan trường chính là tài lý số trác tuyệt của ông. Nguyễn Bỉnh Khiêm được mệnh danh là nhà tiên tri số một của nước Nam, người dự báo chính trị và hoạch định chiến lược cho các triều đại. Giai thoại về quẻ “”Thiết đoản mộc tràng”” đêm Ba Mươi Tết, khi ông đoán đúng người hàng xóm đến mượn búa bổ củi nấu bánh chưng, đã minh chứng cho sự thấu hiểu sâu sắc quy luật vần xoay của đời sống và vạn vật. Tương truyền, tối Ba Mươi Tết năm ấy, Trạng đang cùng đàm đạo với một nho sinh từ xa đến thăm. Bỗng ngoài cửa có tiếng người gọi. Nhân đấy, Trạng cùng vị nho sinh thử bấm một quẻ. Cả hai cùng tìm được quẻ “Thiết đoản mộc tràng” (sắt ngắn, gỗ dài). Vị nho sinh đoán là người đến nhà mượn cái mai đào đất, vì nó có cán gỗ dài, lưỡi sắt ngắn. Trạng cười đoán là cái búa bổ củi. Khi mở cổng thì đúng là người hàng xóm đến mượn búa thật. Trạng giải thích: “Anh bấm quẻ cũng giỏi, nhưng giải đoán còn kém. Đêm Ba Mươi Tết ai mượn mai làm gì. Họ sang mượn búa để bổ củi nấu bánh chưng đấy chứ”. Tiếng tăm của ông lẫy lừng đến nỗi sứ giả nhà Thanh cũng phải thốt lên: “”An Nam lý số hữu Trình Tuyền”” (Đất An Nam có Trình Tuyền giỏi lý số). Đặc biệt, Nguyễn Bỉnh Khiêm còn là người tiên phong trong việc gọi tên đất nước là “”Việt Nam”” trong thơ ca, từ gần nửa thiên niên kỷ trước. Những câu thơ như: “”Sau trước rạng ngời đất Việt Nam”” hay “”Tiếng sao cho đẹp nước Việt Nam”” đã vang vọng như một lời tiên tri về cái tên thiêng liêng của Tổ quốc, khẳng định tầm vóc vượt thời đại và tình yêu nước sâu sắc của ông. Khi triều Mạc dần suy thoái, gian thần lộng hành, Nguyễn Bỉnh Khiêm đã không ngần ngại dâng sớ xin chém 18 kẻ lộng thần. Lời thỉnh cầu không được chấp thuận, ông đã dứt áo từ quan, dù nhà vua tiếc nuối tấn phong tước Trình Tuyền Hầu cái tên mà dân gian vẫn gọi ông là Trạng Trình. Hành động treo ấn từ quan của ông là biểu trưng cho khí tiết thanh cao của bậc trí sĩ, không chấp nhận làm quan dưới một triều chính bạc nhược. Dù sau đó có lần quay lại triều đình vì muốn giúp dân giúp nước, nhưng cuối cùng, ngoài bảy mươi tuổi, ông chính thức treo mũ, trở về quê nhà dựng am Bạch Vân bên bờ sông Tuyết Hàn, sống cuộc đời ẩn dật mà vẫn giữ lửa trí tuệ. Nguyễn Bỉnh Khiêm không chỉ là một nhà học giả uyên bác, một quan lại thanh liêm, một nhà tiên tri vĩ đại, mà còn là một biểu tượng văn hóa, một tấm gương khí tiết ngời sáng, mãi mãi soi rọi vào tâm hồn người Việt.