Đối Mặt Với Số Phận

Khôi, một cán bộ trẻ của hợp tác xã vùng ven, ngồi trong căn phòng quen thuộc sau hai năm công tác. Rất nhiều lần anh đã ngồi đây, báo cáo cho vị thượng tá về nhiệm vụ được giao, nhưng lần này mọi thứ đã hoàn toàn khác biệt. Vẫn là chiếc bàn làm việc gỗ lớn, vẫn là tấm bảng nhỏ khắc tên ‘Thượng tá – Nguyễn Mạnh Dũng’, và anh vẫn ngồi trên bộ bàn ghế tiếp khách đối diện. Chỉ có điều, lần này, hai tay anh đã mang còng số tám, ánh mắt đăm chiêu và buồn bã. Bên ngoài khung cửa sổ, ánh tà dương cuối ngày đang buông xuống, nhuộm màu vàng heo hắt lên những hàng cây cao su xa xa, rồi nhanh chóng lụi tàn nhường chỗ cho màn đêm chập choạng. Không khí trong phòng trở nên nặng nề và tĩnh mịch đến lạ thường, chỉ nghe thấy tiếng xe cộ vọng lại từ con đường chính, hay tiếng bước chân thình thịch ngoài hành lang. Ánh đèn dầu trong phòng chưa kịp thắp sáng, khiến mọi vật chìm trong bóng tối nhập nhoạng, càng làm tăng thêm vẻ u ám và lạnh lẽo. Mỗi giây phút trôi qua đều chậm chạp như thể thời gian cũng đang bị xiềng xích, đè nặng lên tâm trí Khôi. Tiếng bước chân bên ngoài ngày càng lớn dần, dồn dập rồi đột ngột dừng lại ngay trước cửa phòng. Tiếng ổ khóa lạch cạch vang lên khô khốc, xé tan sự im lặng đáng sợ. Cánh cửa bật mở, Thượng tá Dũng bước vào, theo sau là một anh quân nhân trẻ tuổi. Dũng khoác trên mình bộ quân phục chỉnh tề, dáng người cao lớn, ánh mắt sắc lẹm lướt qua Khôi một cách lạnh lùng, đầy vẻ thất vọng. Dũng tiến tới bàn làm việc, đặt xấp hồ sơ dày cộp xuống một cách dứt khoát, tiếng “thịch” khô khan vang lên. Cùng lúc đó, anh quân nhân đi theo nhanh chóng thắp chiếc đèn dầu trên bàn, ánh sáng vàng vọt bùng lên, xua đi phần nào bóng tối nhập nhoạng, rồi anh ta lui ra nhanh chóng, đứng nghiêm chỉnh sang một bên. Dũng từ từ mở tập hồ sơ, ánh mắt vẫn dán chặt vào Khôi, giọng nói trầm và nặng trĩu, từng lời như găm vào không khí: “Tôi quá thất vọng về cậu, đồng chí Khôi. Cậu nghĩ là có thể qua mặt được tôi sao? Tôi biết là có người tới đăng ký…” Dũng đột ngột đập mạnh bàn, tiếng “rầm” vang lên khô khốc, khiến Khôi giật mình. “Bản danh sách ấy, cậu giấu nó ở đâu?” Khôi im lặng, cúi gằm mặt, đôi mắt trốn tránh ánh nhìn sắc như dao của Dũng. Lồng ngực anh thắt lại, cảm giác bất lực và tuyệt vọng dâng trào. Dũng gằn giọng, ánh mắt càng thêm sắc lạnh: “Trong những năm qua, từ lúc ‘Đổi Mới’, chúng tôi vẫn cố tình thả cho họ đi. Nhưng mấy năm trở lại đây, số người mất tích ngày càng nhiều, đồng bào ta mất mạng oan uổng trên biển, cậu hiểu không?” Dũng lại tiếp tục đập mạnh bàn, nói lớn: “Bản danh sách đó đâu?” Khôi vẫn im lặng như tượng, cúi đầu, không dám ngẩng mặt. Bên ngoài căn phòng, qua khung cửa sổ nhỏ hẹp, ánh sáng chập choạng của buổi tối dần bao trùm. Từ đây, Khôi có thể nhìn thấy rõ hơn những thay đổi của thị trấn sau hai năm. Từ ô cửa sổ, tầm mắt anh lướt qua khoảng sân ủy ban, nơi chiếc xe jeep cũ kỹ vẫn đậu im lìm, rồi xa hơn là cánh cổng sắt đã hoen gỉ. Con đường đất đỏ ngày nào giờ đã được tráng nhựa phẳng lì, lấp lánh dưới ánh đèn đường vừa bật sáng. Tiếng xe cộ không còn là tiếng công nông ì ạch hay xe đạp lách cách mà đã có thêm tiếng xe máy, tiếng ô tô con vùn vụt lướt qua. Tầm mắt Khôi hướng về phía bến xe gần đó, nơi từng là điểm dừng của những chiếc xe đò than đá cũ kỹ. Giờ đây, bến xe đã nhộn nhịp hơn hẳn, không còn vẻ tiêu điều như trước. Những chiếc xe khách cỡ lớn, thân xe bóng loáng, màu sắc sặc sỡ, xếp hàng dài tăm tắp, tất cả đều là xe chạy dầu, không còn thấy bóng dáng những chiếc xe than đá phì phò khói đen nữa. Tiếng còi xe inh ỏi, tiếng lơ xe rao khách, tiếng hành khách í ới gọi nhau, tiếng cười nói rộn ràng hòa vào tiếng động cơ gầm gừ, tạo nên một bản giao hưởng hối hả của cuộc sống mưu sinh. Những người bán hàng rong vẫn tấp nập qua lại, tiếng mời chào vang vọng. Ánh đèn điện từ các quầy hàng, từ những chiếc xe rọi sáng cả một góc bến xe, tạo nên một khung cảnh đầy sức sống và sự đổi thay. Khôi nhìn cảnh tượng đó, trong lòng dấy lên một cảm giác lẫn lộn giữa sự ngạc nhiên và nỗi xót xa. Hai ngày sau, trong căn phòng tạm giam lạnh lẽo, Khôi đờ đẫn vì nhiều đêm không ngủ. Anh gầy rộc đi, đôi mắt trũng sâu, quầng thâm hiện rõ. Tâm trí anh trôi dạt về những ký ức xa xăm, về hình ảnh cô vợ sắp cưới. Khuôn mặt cô hiện lên trong đầu anh, trong sáng và ngây thơ, với nụ cười dịu dàng như ánh nắng ban mai. Rồi anh nghĩ đến đứa con chưa chào đời, một sinh linh bé bỏng mà anh chưa kịp nhìn thấy mặt, chưa kịp ôm vào lòng. Nước mắt nóng hổi chảy dài trên khuôn mặt Khôi, hòa lẫn với bụi bẩn và sự mệt mỏi. Anh co ro, nép mình trên chiếc chiếu trải dưới nền đất lạnh lẽo, tự hỏi hạnh phúc là gì trong cái cảnh ngộ này. Trong nỗi đau khổ cùng cực, Khôi dần thiếp đi, mang theo những câu hỏi không lời đáp vào giấc ngủ nặng nề. Trong cơn mơ, Khôi lại thấy mình đứng trên con đường nhỏ quen thuộc, vẫn mùi sen thơm và căn nhà sàn ấy. Anh nhanh chóng chạy lại, nhưng ông lão không còn ngồi ở hiên nhà nữa. Khôi hốt hoảng đảo mắt nhìn quanh, lòng dấy lên một nỗi lo lắng. Rồi anh nhìn thấy ông lão râu trắng tóc bạc phơ, dáng người thong thả, đang ngồi câu cá ở sát bờ hồ sen, dưới bóng tre già mát rượi. Chiếc cần tre mảnh mai cong nhẹ, mặt hồ lăn tăn gợn sóng, phản chiếu ánh nắng dịu dàng của một buổi chiều mơ. Khôi vội chạy lại, thở hổn hển, rồi cúi đầu chào: “Dạ, cháu chào ông ạ!” Ông lão quay qua cười hiền, ánh mắt đầy trìu mến: “Chào cháu ngoan của ta. Hôm nay có gì mà cháu gấp ngáp vậy? Ngồi xuống đây.” Ông lão đập nhẹ tay xuống khúc gỗ dài ông đang ngồi. Khôi nhanh chóng ngồi xuống kế bên ông lão, lòng vẫn còn nặng trĩu những suy tư. “Ông ơi, hạnh phúc là gì vậy ông? Sao mãi mà con chưa tìm thấy…” Khôi cất tiếng, giọng nói mang theo nỗi day dứt, ánh mắt nhìn thẳng vào ông lão, như tìm kiếm một lời giải đáp. Ông lão cười lớn, tiếng cười sảng khoái vang vọng khắp không gian, rồi ông bắt đầu, giọng ông giờ đây trầm ấm và bao dung hơn, như một dòng suối mát lành xoa dịu tâm hồn sau hành trình gian khó. “Nếu Độc lập là nền móng, Tự do là hơi thở, thì Hạnh phúc chính là mục đích cuối cùng, là bông hoa nở rộ từ những gốc rễ kiên cường ấy. Nó là tiếng cười hồn nhiên của trẻ thơ, là sự ấm áp của bữa cơm gia đình, là niềm mãn nguyện khi thấy đất nước mình bình yên, thịnh vượng. Hạnh phúc là khát vọng sâu thẳm nhất, là lý do cuối cùng để con người đấu tranh, để dân tộc vươn lên.” Khôi lắng nghe, rồi lại cất tiếng, giọng nói đầy trăn trở: “Nhưng ông ơi, khi con chọn hạnh phúc cá nhân thì mọi chuyện khó khăn lại ập đến.” Ông lão khẽ mỉm cười, tay cầm ấm nước kế bên lên, rót đầy vào chiếc bát rồi uống một ngụm. Sau đó, ông đưa bát nước cho Khôi: “Con uống đi.” Khôi nhẹ gật đầu, nhận lấy bát nước ấm áp, cảm nhận hơi nóng lan tỏa trong lòng bàn tay. Khôi như hiểu ra điều gì đó, ánh mắt trở nên dịu lại. Anh nhẹ nhõm thở dài, đặt chiếc bát xuống, rồi chăm chú nhìn ông lão. Ông lão mở lời, tay vuốt chòm râu trắng thanh tao: “Từ thuở khai thiên lập địa, con người đã luôn mưu cầu hạnh phúc. Nhưng mỗi thời đại, mỗi dân tộc, lại có cách định nghĩa và theo đuổi hạnh phúc rất riêng, phù hợp với hoàn cảnh của mình.” Ông lão quay về câu chuyện về những người Mỹ xa xôi. “Trong bản Tuyên ngôn Độc lập năm 1776, những người sáng lập Hoa Kỳ đã dõng dạc tuyên bố ‘quyền mưu cầu hạnh phúc’ (the pursuit of Happiness) là một quyền tự nhiên, bất khả xâm phạm. Với họ, hạnh phúc được hiểu chủ yếu ở cấp độ cá nhân: đó là quyền của mỗi người được tự do theo đuổi con đường mình muốn, được làm giàu, được sở hữu tài sản, được sống một cuộc đời đầy đủ theo định nghĩa của riêng mình, miễn là không xâm phạm quyền của người khác. Chính phủ có vai trò bảo vệ quyền này, tạo ra một không gian tự do để mỗi cá nhân có thể tự mình tìm kiếm và đạt được hạnh phúc cá nhân. Hạnh phúc là một cuộc hành trình riêng tư, và thành công cá nhân là thước đo của nó.” Khôi uống một ngụm nước, rồi gật gù, ánh mắt thoáng vẻ thấu hiểu: “Vậy ra con đã chạy theo hạnh phúc kiểu Mỹ, vốn dĩ không bền vững rồi ông nhỉ.” Ông lão cười, gật đầu hài lòng, rồi nói thêm, giọng ông trở nên sâu lắng: “Đúng vậy, cháu ạ. Với dân tộc Việt Nam ta, ‘mưu cầu hạnh phúc’ lại mang một ý nghĩa khác, thấm đẫm mồ hôi và nước mắt của cả một cộng đồng, một dân tộc. Hạnh phúc không phải là một đặc quyền cá nhân giữa lúc đất nước lầm than. Hạnh phúc, trước hết và trên hết, là sự giải thoát khỏi đói nghèo, áp bức, là sự chấm dứt của thân phận nô lệ. Hạnh phúc là khi cả dân tộc được sống trong hòa bình, độc lập, không còn bị bóc lột, không còn bị đày đọa đến xương tủy.” Ông lão khẽ siết chặt bàn tay gân guốc. “Tuyên ngôn Độc lập năm 1945 của chúng ta, dù không trực tiếp định nghĩa hạnh phúc bằng những câu hoa mỹ, nhưng lại là một bản cáo trạng chân thực về những gì đã tước đoạt hạnh phúc của con người Việt Nam. Việc thực dân Pháp ‘bóc lột dân ta đến xương tủy’, ‘gây ra nạn đói khủng khiếp năm Ất Dậu làm cho hơn hai triệu đồng bào ta chết đói’ – đó chính là sự tận cùng của bất hạnh. Vậy thì, việc chấm dứt những tội ác ấy, việc giành lại quyền được sống, được ăn no, mặc ấm, được học hành, không bị đánh đập, không bị giam cầm, đó chính là tiền đề, là bước khởi đầu cho hạnh phúc tập thể. Hạnh phúc của người Việt Nam không thể tách rời khỏi hạnh phúc của cộng đồng, của dân tộc. Cá nhân chỉ có thể hạnh phúc khi dân tộc mình đã được giải phóng, khi mọi người dân cùng được hưởng ấm no và bình yên.” Ông lão thở dài, rồi mỉm cười nhẹ nhõm khi nói về một kỷ nguyên mới. “Và rồi, khi tiếng súng đã im, khi Độc lập và Tự do đã được giành lại bằng máu xương, khát vọng Hạnh phúc lại trở thành mục tiêu chính yếu của công cuộc xây dựng đất nước. Chính sách Đổi Mới của Việt Nam, khởi xướng từ những năm 80, là một minh chứng hùng hồn cho hành trình mưu cầu hạnh phúc trong thời bình, trong bối cảnh phát triển mới.” “Đổi Mới, xét cho cùng, là một cuộc cách mạng để nâng cao chất lượng cuộc sống vật chất và tinh thần cho người dân,” Ông lão nói một cách chắc chắn. “Đó là con đường để biến những ước mơ về cơm no, áo ấm, nhà cao cửa rộng, con cái được học hành, ốm đau có thuốc men thành hiện thực. Hãy nhìn vào những thành tựu mà Đổi mới đã mang lại: hàng chục triệu người đã thoát khỏi cảnh đói nghèo, thu nhập bình quân đầu người tăng lên đáng kể, những ngôi nhà kiên cố mọc lên ở khắp làng quê, thành thị. Trẻ em được đến trường nhiều hơn, người dân được tiếp cận các dịch vụ y tế tốt hơn. Đó chính là những biểu hiện rõ ràng nhất của hạnh phúc đang được kiến tạo mỗi ngày.” Ông lão giơ bàn tay lên, như muốn nắm lấy những thành quả ấy. “Không chỉ dừng lại ở vật chất, Đổi mới còn tạo ra một môi trường xã hội ổn định, hòa bình, nơi mọi người dân có thể yên tâm lao động, phát triển bản thân, và xây dựng gia đình. Sự ổn định chính trị, sự phát triển kinh tế đã mang lại sự an tâm, một yếu tố vô cùng quan trọng cho hạnh phúc. Khi mỗi người dân cảm thấy an toàn, được bảo vệ, được nhìn thấy tương lai tươi sáng cho mình và con cháu, đó chính là hạnh phúc.” “Hạnh phúc, mà ông nói không phải là một khái niệm xa vời cháu ơi, mà là điều hiển hiện trong từng trang văn, từng dòng thơ của dân tộc. Trong văn học Việt Nam, đặc biệt là văn học giai đoạn xây dựng chủ nghĩa xã hội và sau Đổi mới, cháu sẽ thấy rõ niềm vui, niềm hạnh phúc của người dân khi được làm chủ cuộc sống, khi chứng kiến đất nước mình đổi thay.” Ông lão mỉm cười, giọng ông ấm áp. “Hãy nhớ lại những tác phẩm về xây dựng nông thôn mới, về những công trường hăng say lao động. Niềm vui của người nông dân khi vụ mùa bội thu, khi những con đường mới được mở, những chiếc cầu mới được bắc qua sông. Đó chính là hạnh phúc! Nó là niềm hạnh phúc của sự lao động sáng tạo, của việc cùng nhau kiến thiết một tương lai chung. Hạnh phúc không chỉ là của riêng ai, mà là niềm vui chung, sự sung túc chung của cả cộng đồng.” Ông lão nhấp ngụm nước trong chiếc chén, đôi mắt ông sáng lên niềm tin. “Hạnh phúc, hỡi cháu trai, là một khái niệm sống động, không ngừng được vun đắp và định nghĩa lại qua mỗi giai đoạn phát triển của dân tộc. Nó là thành quả của độc lập và tự do, nhưng đồng thời cũng là động lực để chúng ta không ngừng vươn lên, không ngừng kiến tạo. Nó không chỉ là một trạng thái, mà là một hành trình dài của sự phát triển, của lòng nhân ái, và của tinh thần kiên cường.” Ông lão nhìn Khôi, ánh mắt khuyến khích, giọng ông đầy gợi mở. “Và giờ đây, khi ta đã chạm đến những mạch nguồn sâu xa của Hạnh phúc, cháu có muốn kể tiếp câu chuyện về những con người cụ thể đã tìm thấy, đã vun đắp, và đã lan tỏa hạnh phúc như thế nào trong cuộc sống của mình, trong hành trình của dân tộc…?” Ông lão ngừng lời, để lại một khoảng lặng đầy mời gọi trong không gian. Khôi vẫn đang chìm trong suy tư, chưa kịp trả lời thì cần câu của ông lão bỗng rung lên. Ông lão giật mạnh, kéo chú cá nhỏ đang vùng vẫy vào bờ. Con cá giãy giụa, vảy bạc lấp lánh dưới ánh nắng, tiếng “keng… keng… keng” từ chiếc cần câu vang lên đều đặn. Ông lão quay sang nhìn Khôi, nụ cười tươi rói dặn dò: “Này cháu, nhớ giữ gìn vệ sinh thật tốt nhé!” Khôi nheo mày thắc mắc, chưa kịp hỏi lại thì bỗng… “Rầm! Rầm!” Tiếng gõ mạnh vào thanh sắt buồng tạm giam vang lên khô khốc, đánh thức Khôi dậy một cách đột ngột.